De slachtersdochter

Ruim een jaar na mijn laatste vertaling is dan nu eindelijk de roman De slachtersdochter van Yaniv Iczkovits in Nederlandse vertaling verschenen. Het is een indrukwekkend boek geworden, vind ik zelf. Zowel qua uiterlijk – zie bijgaande foto’s – als qua omvang: 576 pagina’s. En natuurlijk qua inhoud, maar dat was het ook al voor de vertaling. De omslagillustratie geeft al aan dat het boek moeilijk in een hokje is te plaatsen. Is het een thriller, is het een negentiende-eeuwse Jiddisje roman in een modern Israëlisch jasje, een boek over de nadagen van het Russische Rijk of misschien toch een filosofische verhandeling over vegetarisme, feminisme, militarisme, de gevaren van de totalitaire maatschappij en de rol van de joden bij dit alles? Oordeel zelf aan de hand van de beschrijving hieronder en de daaropvolgende passage uit het boek.

Omslagontwerp Rouwhorst & Van Roon; omslagillustratie Angela Brugman

De slachtersdochter speelt zich af aan het eind van de negentiende eeuw in het huidige Wit-Rusland, dat toen onderdeel was van het joodse vestigingsgebied, het deel van het Russische Rijk waar joden mochten wonen. Vrij ongebruikelijk in de hedendaagse Israëlische literatuur. Aanvankelijk was er in Israël niet zoveel belangstelling voor het  honderden jaren lange verblijf van joden in de Oost-Europese ‘ballingschap’ en het feit dat ze daar – ondanks pogroms en andere uitingen van antisemitisme – het grootste deel van de tijd een redelijk normaal leven leidden. Terugverlangen naar die tijd was min of meer taboe, en werd gekoppeld aan de radicale vernietiging van het joodse leven in Oost-Europa tijdens de Tweede Wereldoorlog. Van zo’n taboe is inmiddels geen sprake meer, maar een Hebreeuwse roman als De slachtersdochter was ik toch nog niet eerder tegengekomen.

Iczkovits geeft een sfeerbeschrijving die niet onderdoet voor die van negentiende-eeuwse Jiddisje schrijvers als Mendele Moicher Seforim en Sjolem Aleichem: de dorpjes, de markt, het eindeloze vlakke landschap. Ook de gebeurtenissen in het boek, hoe extreem ze vaak lijken, zouden zich afgespeeld kúnnen hebben. Maar zijn schrijfstijl is modern, en mist de typisch negentiende-eeuwse oubolligheid. Inhoudelijk zijn er natuurlijk grote verschillen, maar ook overeenkomsten.

Hoofdpersonen zijn de joodse Mende en vooral haar jongere zusje Fanny. Hun vader is ritueel slachter. Na de dood van hun moeder wil Mende zo snel mogelijk trouwen en kinderen krijgen, maar Fanny heeft meer interesse in het slachtmes van haar vader. Hoewel het eigenlijk ongepast is voor een meisje, raakt ze wijd en zijd bekend als slachteres, totdat ze op een dag getuige is van de gruwelijke mishandeling van een hond. Ter plekke besluit ze het slachten op te geven en nooit meer vlees te eten. Ze trouwt met een melkveehouder die de heerlijkste kazen maakt, krijgt vijf kinderen en lijkt volmaakt gelukkig. Maar als haar vader sterft, erft zij zijn slachtmes, dat ze altijd bij zich blijft dragen.

Mende is ook getrouwd en heeft twee kinderen. Haar man was ooit een talentvol Talmoedstudent, die echter niet tegen de hypocrisie van de rabbijnen kon en daarom de jesjieve heeft verlaten. Zonder enig zakelijk talent gaat hij met koopwaar langs de huizen, dus het is armoe troef in het gezinnetje. Op een dag is hij spoorloos verdwenen. (Iets wat ook in werkelijkheid voorkwam in die tijd, mannen die ervandoor gingen: vaak een ramp voor hun vrouw, die zonder toestemming van haar man niet kon scheiden en dus niet met een andere man kon trouwen.)

Fanny  kan de situatie van haar zus niet aanzien. Op een nacht knijpt ze ertussenuit en gaat haar zwager zoeken, samen met de zwijgzame veerman Zjizjek, een plaatsgenoot die na twintig jaar is teruggekomen uit het leger van de tsaar. (Ook dat was een veelvoorkomend verschijnsel: Russen moesten twintig jaar of langer in dienst en overleefden dat vaak niet; daarom werden joodse gemeenten verplicht arme joodse jongens te leveren voor het leger, een bron van woede en verdriet onder de joden.) Fanny en Zjizjek gaan met paard en wagen richting Minsk. Onderweg worden ze overvallen door een roversbende en onverwacht komen Fanny’s vaardigheden met het slachtmes weer van pas. Dit zet een reeks gebeurtenissen in beweging waaruit blijkt hoe door en door verrot het Russische Rijk is. Er worden aanslagen op de tsaar voorbereid en de vondst van op joodse wijze geslachte lijken langs de kant van de weg maakt het joodse stel verdacht. Het provinciehoofd van de Ochrana, de geheime dienst van de tsaar, komt hen op het spoor, maar dan blijkt dat Zjizjek veel vrienden heeft onder Russische (ex-)militairen. Fanny en Zjizjek vormen de spil van een vermeend complot waarbij verschillende facties binnen politie en leger elkaar bestrijden, terwijl ook joden onderling het met elkaar aan de stok krijgen en weinig solidariteit tonen.

Een boek als dit zou in de negentiende eeuw beslist niet zo geschreven zijn, maar net als bij Mendele en Sjolem Aleichem blijken karikaturale figuren en ogenschijnlijk flauwe humor in De slachtersdochter een onverwachte diepgang te bezitten.

Yaniv Iczkovits, De slachtersdochter. De Geus, Amsterdam 2019.

De auteur

Yaniv Iczkovits (Risjon Letsion 1975) studeerde filosofie in Tel Aviv en Oxford, promoveerde op Wittgenstein, bracht een periode als postdoc door aan Columbia University in New York en was docent aan de universiteit van Tel Aviv, totdat hij enkele jaren geleden besloot dat schrijven zijn prioriteit moest hebben. Iczkovits woont in Givatajim (bij Tel Aviv), is getrouwd en heeft twee dochtertjes (aan wie het boek is opgedragen).

Yaniv Iczkovits heeft voor elk boek dat hij schreef wel een prestigieuze prijs of aanmoedigingspremie gekregen. De slachtersdochter (oorspronkelijke titel Tikoen achar chatsot; 2015) is Iczkovits’ derde roman. De andere twee, Dofek (Polsslag; 2007) en Adam weSofie (Adam en Sofie; 2009), spelen zich af in het hedendaagse Israël en stellen onder meer de gezapige zelfvoldaanheid aan de orde van veel linkse Israëlische intellectuelen, die weliswaar kritisch zijn, maar niet meer vechten voor hun idealen, omdat ze hun comfortabele leventje niet in de waagschaal willen stellen. Iczkovits vreest dat dat uiteindelijk verkeerd zal aflopen, al geeft hij onmiddellijk toe dat hij zelf ook tot die zelfvoldane groep behoort. En hoewel de omstandigheden verschillen, leefde die zelfvoldaanheid naar zijn zeggen ook onder de joden in het negentiende-eeuwse Oost-Europa; de reden dat velen van hen niet durfden te vechten voor een betere positie, iets wat hun uiteindelijk fataal is geworden.

Lees hieronder de eerste drie hoofdstukken van het derde deel:

Derde deel

Telechany

1

De nacht verdiept zich in Fanny, dringt steeds sterker bij haar binnen, en daarmee ook het gevoel van vrijheid. Vijf zintuigen heeft de mens gekregen om de schepping te kennen – gezichtsvermogen, gehoor, reukzin, smaakzin, tastzin – terwijl de schepping slechts één zintuig, dat van de vrijheid, heeft gekregen om de mens te kennen. Daarmee betast de Goddelijke Aanwezigheid het hart van de mensen en weet hij wie slaaf is en wie heerser, en wie geen van beiden. Nu voelt Fanny de vrijheid in haar botten, haar geest verheugt zich en haar hart bonkt. Ze heeft altijd geloofd dat Hij Daarboven geen genoegen nam met gehoorzame mensen.

En meteen krijgt ze last van gewetenswroeging: ze stelt Nosn-Berl teleur en haar kinderen zullen haar hevig missen. Wie zal hun de eerste woorden van de dag influisteren? Wie zal hun eten klaarmaken? Wie zal hun tengere lichaampjes toedekken en hen wakker maken uit hun boze dromen? Wat is dat voor vrijheid, die verraad en mishandeling met zich meebrengt? Dag aan dag heeft zij zich door het lichaam van haar kinderen een weg gebaand naar de spleten van hun ziel en de barsten van hun hart. Ze maakte hen wakker en gaf hun te eten en kleedde hen aan en waste hen en maakte plezier met hen en troostte hen, en kerfde steeds meer tekenen van haar moederschap in hun vlees. Praten deed ze nu juist niet zoveel met hen en de geheimen van hun hart begreep ze door de toon waarop ze haar aanspraken. Aan de manier waarop ze hun thee dronken of hun rijst aten kon ze meestal meteen afmeten wat er in hen omging. Ze vertelden haar nooit dingen die ze nog niet wist, en hun woorden voegden nooit iets nieuws toe, maar verzoetten de herinnering. Haar kinderen waren leeftijdsloos voor haar, eeuwige zielen, van baby Elisjeve tot de achtjarige oudste dochter Gavriëla, en zelfs in haar herkende ze nog het dappere kindje dat tussen haar benen verscheen toen ze geboren werd. En nu ze zo plotseling verdwenen is, zal ze hun een lelijk litteken bezorgen, zal ze hun dagelijks leven verwoesten en hun evenwicht verstoren. Haar vrijheid is hun gevangenis. Wat is ze voor moeder?

Maar toch, vanaf het moment dat het idee van de reis in haar opkwam, voelde ze dat ze verplicht was het huis te verlaten. Net zoals op het moment dat ze haar kinderen baarde de wil om hen te verzorgen zich vermengde met de plichten van de moeder, wist ze dat ook hier de noodzaak en de vrijheid met elkaar verweven waren. Zodra ze teruggekeerd is, zal ze haar kinderen uitleggen hoe ze na rijp beraad tot het besluit was gekomen dat de toestand van haar zus niet gezien mocht worden als een goddelijk decreet. Ze moest met gezwinde spoed helemaal naar Minsk om Tsvi-Meïr op de knieën te dwingen.

Al voordat Tsvi-Meïr met haar zus getrouwd was, had Fanny een hekel aan hem. Hoewel hij weggelopen was uit de jesjieve van Volozjin – waarschijnlijk omdat hij niet zo’n groot geleerde was – bleef hij zijn familieleden maar lastigvallen met inzichten uit de Talmoed en met schijnbare tegenstellingen die hij in de Tanach had gevonden. Als ze bijvoorbeeld aan het avondmaal zaten en zich tegoed deden aan koolsoep met vermicelli, komkommersalade, koegel en bruinbrood, bracht Tsvi-Meïr allerlei religieuze kwesties te berde: hoe kon het dat Adam en Eva gestraft waren als ze het geschenk van de intelligentie ontvangen hadden ná het eten van de verboden vrucht? En vanzelfsprekend voerde hij het gesprek als een monoloog, aangezien Tsvi-Meïr zijn oor nooit leende om te luisteren, maar zich uitsluitend voorbereidde op het geven van antwoorden, en terwijl hij anderen hoorde, vingen zijn oren alleen de woorden op waaruit zijn hoofd een antwoord vormde. Alle gesprekken met hem eindigden op dezelfde manier: ze konden beter wat lezen, wat leren, en misschien had hij er meteen al verkeerd aan gedaan deze kwestie aan hen voor te leggen.

Alles kwam hem, Tsvi-Meïr, toe, en dat hij niets kreeg was de schuld van de anderen. Het was de schuld van de rabbijnen van de jesjieve van Volozjin dat ze zijn talent niet onmiddellijk hadden gekoesterd. De klanten waren schuldig omdat ze zijn koopwaar niet verslonden. En Mende Sjpaizman was schuldig omdat volgens de geniale Tsvi-Meïr intimiteit niets anders betekende dan een gedachtewisseling met jezelf.

En zij, Fanny Kejzman, bleef als ze aan tafel getuige was van de vernedering van haar zus maar liever zwijgen om de sfeer niet te bederven. Tsvi-Meïr legde het zwijgen om hem heen echter niet uit als afkeer, maar als een overwinning. Als ze zich er toen mee bemoeid had, had ze nu haar kleintjes misschien niet aan hun lot hoeven overlaten en haar huis niet hoeven verlaten op een uur dat alleen struikrovers op pad gaan.

Zjizjek trekt zijn legerjas uit en legt hem om haar schouders. Ze deinst terug voor het uniform, dat voor haar de overheersers symboliseert, maar kruipt dan weg in de warme voering. Als de wind toeneemt, doet ze de bovenste twee knopen dicht en merkt ze op dat Zjizjek afbuigt naar het oosten, ver van het eerste dorp bij de rivier. Fanny begrijpt niet waarom hij omrijdt, maar ze voelt geen achterdocht opkomen. In elke andere situatie zou ze bedenken hoe ze van de wagen af kon springen, maar in zijn aanwezigheid heeft ze niet het gevoel dat ze met een misdadiger op stap is.

Met het eerste licht verdwijnen de geluiden van de nacht en ontstaan er ontnuchterende lichtschitteringen die pijn doen aan je ogen. Alle mistflarden lossen op. Nu zijn ze onbeschermd. Zjizjek trekt zijn uniform uit en stopt de bundel opgerolde kleren in een grote houten kist. Dit is de eerste keer dat ze hem zonder uniform ziet en zonder de legerpet die doorgaans zijn gezicht afschermt. Hij is misschien tegen de zestig. Zijn kleren, een boerenkiel over een verschoten broek, ruiken naar vis, en op zijn hoofd heeft hij nu een grijze pet zoals de onbesnedenen dragen. Om zijn middel heeft hij een rode sjerp geknoopt die volgens het plaatselijke bijgeloof beschermt tegen het kwaad, en aan zijn voeten heeft hij eenvoudige rieten schoenen.

Zonder dralen neemt hij de legerjas van haar af. Ze schuift voor de zekerheid naar de zijkant van de bok en zoekt een wat zachtere oogopslag in zijn lichte ogen. Hoewel hij haar dringende pogingen tot oogcontact niet beantwoordt, staat ze hem toe twee knoopjes van de hals van haar jurk los te maken en haar hoofdbedekking te verwijderen. En meteen trekt hij een bruine jas voor haar tevoorschijn zoals de oude vrouwtjes hier dragen en geeft haar een witte hoofddoek met een of ander Pools symbool erop. Als de gedaanteverwisseling voltooid is, kijken ze elkaar aan: twee mensen uit de omgeving, hij geen soldaat meer en zij geen jodin, en op de gebarsten lippen van Zjizjek ligt, althans zo lijkt het, een tevreden uitdrukking.

2

Een bende grauwe kraaien groepeert zich in de lucht, merels speuren naar wormen, en een slaperige ooievaar houdt hen in de gaten vanaf de top van een oude eik zonder takken. Zijriviertjes van de Jaselda zuigen slib op uit de zwarte moerassen, en Zjizjek zet de wagen stil in een bosje van hoge rietstengels en mos. Hij tuigt de paarden af en gaat naar beneden om ze vast te binden in een verscholen rivierbedding met stilstaand water. Dan komt hij terug en haalt uit de wagen een zak hooi, en zij loopt daarna met hem mee langs het modderige spoor omlaag.

Nu ziet ze dat het lichte paard al behoorlijk oud is. Zijn huid hangt af van zijn rug als een deken, zijn grauwe lichaam is mager, zijn buik zit onder de modder, en in zijn zwarte manen glinstert grijs haar, dat het dier niet iets onderdanigs, maar juist iets edels geeft. Het hooi dat ze naar zijn mond brengt, eet hij zonder dankbaarheid op, en zijn hoofd drukt zich tegen haar hals alsof hij haar aanspoort voort te maken met voeren. Al met al weigert zijn blik onder de indruk te raken.

Het bruine paard is veel jonger. Zijn ogen zijn nieuwsgierig en zijn staart zwaait in cirkeltjes. Hij snuffelt even aan haar en begint dan weer haastig te kauwen.

Ze keert terug naar de wagen, die gecamoufleerd wordt door de rietstengels. Voor haar liggen korenvelden, bosbessenstruiken, velden met haver en vlas, en een stukje verderop ziet ze zelfs aardappels die klaar zijn om geoogst te worden. Hoelang zullen ze hier blijven? Ze weet het niet zeker en ziet dan dat Zjizjek tentharingen en een canvasdoek uitpakt. Zijn plan wordt haar snel duidelijk: ze zullen zich alleen in het donker voortbewegen, omdat het daglicht gevaarlijk voor hen is, twee ongewapende vreemdelingen in een onbekende omgeving zonder de reisdocumenten die vereist zijn voor joden die van de ene provincie naar de andere reizen.

Zjizjek prikt de haringen in de grond en maakt het tentdoek niet al te stevig vast, waarschijnlijk om te zorgen dat ze in een oogwenk kunnen vluchten. Hij zet de tent wat lager zodat ze de paarden nog kunnen zien, maar wel onzichtbaar blijven voor de voorbijgangers op de hoofdweg. Ze staat versteld als ze ontdekt hoe goed hij haar reis heeft voorbereid, hoe hij elk stadium nauwgezet heeft beraamd, en ze schaamt zich dat zij alleen geld heeft meegenomen en wat brood en kaas. Ze was van plan te stoppen in dorpen en herbergen, haar weg te plaveien met roebels, en vanaf Baranovitsji de eerste trein naar Minsk te nemen. Wat had ze wel gedacht van zichzelf? Dat ze met een zak vol bankbiljetten van het ene dorp naar het andere zou kunnen gaan zonder argwaan te wekken? Zouden ze haar vreemde accent dan niet opmerken? Wat had een joodse vrouw uit de provincie Grodno te zoeken in de provincie Minsk? Zou ze geen paspoort moeten tonen? En nu, terwijl Zjizjek nog meer zakken met aardappels en groente tevoorschijn haalt, begrijpt ze dat hij niet van plan is in contact te komen met reizigers totdat ze in Baranovitsji zijn aangekomen.

Het wordt steeds warmer. Zjizjek haalt een waterzak tevoorschijn en geeft haar te drinken. Eén probleem hadden ze geen van beiden voorzien: de brandende zon van Polesië. Drie weken per jaar is de hitte ondraaglijk. Het voordeel is duidelijk, de moerassen hebben zich teruggetrokken en de wegen zijn goed begaanbaar. Maar in de tent die Zjizjek heeft opgezet is het zo heet als in een oven, en buiten is de wrede zon, en de enige schaduw is te vinden op de heuvel die te dicht bij de hoofdweg ligt. Wanneer kunnen ze hun lichaam rust geven? Zjizjek begrijpt meteen wat haar dwarszit en spant vanaf de tentpaal een stuk stof om hun schaduw te geven. Maar de warmte en de moerassen vormen een aantrekkelijk doelwit voor zwermen muggen en ander ongedierte, en er komen vliegen af op hun zweet. Door deze ondraaglijke toestand kunnen ze niet slapen en hebben ze ook geen honger. Fanny weet dat er maar een paar van zulke dagen nodig zijn om hun reis in cholera te laten eindigen.

Zjizjek gaat naast haar liggen op de zwarte aarde, op zijn zij met zijn rug naar haar toe en zijn benen opgetrokken. Zij trekt haar hoofd de benauwde tent in, omdat ze de verschroeiende aanraking van de zon niet meer kan verdragen. Nu heeft ze geen kinderen of huishouden om zich om te bekommeren. Ze kan doen wat ze wil, maar ze wil niets anders dan verdwijnen. Thuis zou ze nu de was aan het doen zijn, aan het koken zijn, met Dovid in gevecht zijn om hem te laten eten en Elisjeve een nieuw liedje leren, honderden werkzaamheden die elke andere moeder in haar plaats zou kunnen doen, maar waarvan de unieke betekenis lag in het feit dat zij, Fanny Kejzman, degene was die ze deed. Als je er van buitenaf naar kijkt, is er niets speciaals aan haar leven, maar hoe rijk is het vanuit zijn eigen innerlijke logica. Wat een sneu mens is ze toch ook, er is nog geen etmaal voorbij en ze hunkert al naar het bekende.

Vliegen en andere insecten maken het haar volstrekt onmogelijk om weg te dommelen. Ze hoeft haar ogen maar dicht te doen of ze voelt al iets over haar benen klimmen en in haar enkels steken. Niet ver van haar vandaan beweegt een pad in een struik, of was het misschien een bever? Of een slang? Fanny springt op, je weet maar nooit. Onder de warmte ligt ook de tijd, zwaar en bezweet. Hoeveel dagen zijn ze onderweg? Nog geen etmaal? Onmogelijk. Binnen een paar uur kunnen ze terugkeren naar de boot van Zjizjek, en dan keert de tijd terug naar zijn normale proporties. De kwestie van haar verdwijning zal snel uit het geheugen van haar man en haar kinderen gewist zijn, en dan is het net alsof haar reis nooit heeft plaatsgevonden. Haar verlangen om recht te doen aan haar zuster zal eindigen met niet meer dan de poging. Geen ramp.

Voor haar zakt Zjizjeks rug in met diepe ademhalingen. Zijn armen zijn slap en zijn pet ligt omgekeerd op de grond naast hem. Ze overweegt of ze hem zou moeten laten delen in haar twijfels, maar ze weet dat ze zwijgen ten antwoord krijgt. Als ze hem vraagt terug te keren naar Motele, zal hij de paarden inspannen en ze omdraaien naar de weg waarover ze gekomen zijn. Als ze wil doorrijden, zal hij zonder reserves de teugels in handen nemen. De roeiboot over de rivier de Jaselda is vervangen door de wagen, en Zjizjek is hier om haar te dienen. Maar waarom spant hij zich juist voor haar in? Hoe heeft hij zich kunnen losmaken van de onbegrijpelijke routine van zijn leven aan de oevers van de Jaselda? Ze kijkt naar hem en weet dat ze in deze situatie onmogelijk kunnen terugkeren. Ze? Ja, zij en hij.

En alsof hij haar gedachtegang leest, staat Zjizjek op, vouwt de tent op en leidt de paarden terug om de weg te vervolgen. De stappen van het oude paard zijn onzeker, het is vast ook uitgeput van de hitte, en daarom vertraagt Zjizjek het tempo wat. Fanny kijkt bezorgd naar de sterke kerel, nu kunnen ze ’s nachts niet meer dan twintig of dertig werst afleggen. De reis naar Minsk zal langer duren dan voorzien, en het is volstrekt onduidelijk of ze nog zo’n dag zullen kunnen doorstaan.

Zjizjeks uitdrukking is ondoorgrondelijk, maar hij geeft de teugels aan haar en draait zich om om wat zakken van achter de bank van de kar te pakken. En nu maakt hij voor Fanny een kussentje om met haar hoofd tegen te leunen en de uren gemiste slaap in te halen, maar zij voelt zich verplicht om wakker te blijven naast hem. Zo vecht ze tegen de slaap, die zich gedraagt als een kwajongen en haar hoofd naar voren en naar achteren kwakt. Eén keer schrikt ze wakker doordat ze bijna van de bok af glijdt en midden onder het rijden van de wagen dreigt te vallen. Dan slaat Zjizjek een riem van touw om haar middel en bindt haar met een stevige knoop vast aan de zitting. Ze accepteert noodgedwongen het vonnis van de binding en weet dat deze reis veel gecompliceerder zal zijn dan ze zich heeft voorgesteld. Opeens slaat de slaap haar als een vuist in het gezicht en haar dromen ruiken naar rum en rozenwater.

3

De tweede dag stoppen ze op een comfortabeler plek aan de oever van een meertje, in beschaduwd struikgewas van wilgen en riet. Als de zon opkomt, merkt Zjizjek dat ze te veel in het oog vallen. Op vier werst van hen vandaan staan een paar houten hutjes kriskras door elkaar, waarschijnlijk illegale bouwsels van moezjieks die geen zin meer hadden om huur te betalen. Zjizjek besluit de tent af te breken en gaat gespannen op de uitkijk zitten. Fanny smeekt hem wat rust te nemen, maar zijn gezicht is gesloten en zijn vastberadenheid onwrikbaar. Zijn oren zijn gespitst op elk geritsel of gepiep, en hij zit klaar om meteen op te kunnen springen.

De schaduw montert Fanny op, en door haar verbeterde humeur raakt ze er nog meer van overtuigd dat ze verder moeten gaan. Ze doet zich tegoed aan de appels en komkommers die Zjizjek meegenomen heeft, en ze legt voorzichtig een tomaat en twee pruimen bij hem in de buurt. Volgens de geruchten in Motele voedde Zjizjek zich met levende paling uit de rivier. Anderen beweerden daarentegen dat onder de arme drommel eigenlijk een miljonair schuilging die een schitterend landgoed bezat, waar bedienden het eten opdienden in servies uit Kiev en Franse wijn schonken in glazen uit Wenen.

Zjizjek kijkt Fanny aan alsof hij op toestemming wacht en neemt onwillig een van de pruimen van haar aan. Zijn mond met de littekens bijt met veel moeite in de vrucht en zijn gezicht vertrekt zich alsof zijn tong is uitgerukt. Ze ziet dat zijn tanden moeite hebben met bijten en meteen neemt ze de pruim uit zijn hand en snijdt hem in kleine stukjes. Zjizjek zegt geen woord als ze hem de stukjes fruit aanreikt, maar ze ziet dat hij stiekem naar de tweede pruim kijkt.

Zjizjek verorbert zijn eten als een oude bok, hij kauwt eentonig en vreugdeloos. Iets in het contrast tussen zijn enorme grootte en zijn verfijndheid doet haar denken aan haar eigen Nosn-Berl. Maar terwijl in Nosn-Berls ogen doorgaans een zachte uitdrukking verschijnt, tonen de lichte ogen van Zjizjek geen enkele levendigheid. Geen wanhoop en geen hoop. De gespannen eeuwige rust op zijn gezicht is angstaanjagend, als een meer zonder vis dat sterk naar vis ruikt.

In de middag trekt Fanny, zonder dat Zjizjek het kan zien, haar jurk wat op en laat de wind tussen haar benen door spelen. De vermomming die haar is opgelegd, van een plaatselijke boerenvrouw, biedt vele voordelen, die ze kent van haar leven in het dorp. Ver van de mensen in Motele stond ze zichzelf nu en dan toe een paar lagen kleding uit te trekken en over het erf van haar huis rond te lopen als een sjikse. Hoewel ze wist dat gebrek aan zedigheid in strijd was met de joodse leefregels, vond ze niet dat ze daarmee een overtreding beging. Ook nu voelt ze niet de behoefte om te bidden, terwijl ze de Hemelse Aanwezigheid toch heel krachtig voelt.

Onder dekking van de duisternis vertrekken ze weer en ze komen uit op een grotere weg, waar ze wagens ontmoeten van armoedzaaiers en venters die op weg zijn naar Telechany of ervandaan komen. Wie besluit ’s nachts te rijden heeft veel haast en heeft geen behoefte aan gezelschap. Voor hen is Zjizjek niet bang. Er zijn ook een paar zwervers die iets te verbergen hebben, precies zoals zij, en hen vreest Zjizjek evenmin. Maar je hebt ook mensen bij wie de duisternis de behoefte wekt om kwaad te doen. Om die types maakt Zjizjek zich zorgen.

Meteen nadat ze het Oginskikanaal zijn overgestoken roept een stel dronkenlappen hun op uitgelaten toon iets toe, en Zjizjek krimpt ineen op de bok en wuift naar hen. Er is niets wat dronkenlappen meer verafschuwen dan genegeerd worden, en alleen als je hun vrolijkheid beantwoordt, laten ze je met rust. Een van de mannen in het gezelschap zwaait met een fles brandewijn voor hun ogen en schreeuwt naar hen: ‘Dit is wat! Dit is nog eens wat! Neem ook wat, meisjes!’ Vervolgens dwingt hij de voerman van zijn wagen: ‘Stoppen, vriend, laten we kennismaken met de meisjes!’ Zjizjek slaakt een zucht van verlichting als ze hen voorbijrijden zonder te stoppen.

Als om middernacht de weg leeg is, beginnen Zjizjeks ogen ongewild dicht te vallen. Eerst slaat hij zichzelf op de wangen en bevochtigt zijn gezicht, en als de toestand verergert, gaat hij op zijn knieën zitten en geeft zichzelf een kaakslag. Fanny wil met hem ruilen, de Poolster kan zij immers ook wel volgen, maar Zjizjek gaat op de bok staan en stuift ervandoor als zo’n woeste dronkenman, een fles rum in de hand. Ze worden ingehaald door een wagen volgeladen met zakken graan, waarop Zjizjek onmiddellijk het tempo vertraagt en de wagen naar de kant van de weg stuurt. Op de andere wagen zitten twee oudere mensen, een man en een vrouw, die naar hen zwaaien en hun geluk wensen. ‘Waar gaan jullie heen, beste mensen?’ vraagt de vrouw, wier gezicht bijna tot aan haar ogen schuilgaat achter een witte hoofddoek. En Fanny, die weet dat Zjizjek zijn mond niet zal opendoen, antwoordt in zijn plaats: ‘Minsk.’ ‘En waar komen jullie vandaan, beste mensen?’ informeert de vrouw. ‘Uit Minsk’, zegt Fanny. Zjizjek trekt de teugels van de paarden aan zodat de boeren hen kunnen passeren, maar plotseling vertragen zij eveneens hun tempo en blijven naast hen rijden. Er verstrijkt een langdurig moment, ze snuffelen aan elkaar, terwijl Zjizjek zich haastig alle zijweggetjes probeert te herinneren. Als hij waakzamer was geweest, was hij meteen afgeslagen. Maar nu moet hij wel het risico nemen om de wagen stil te zetten aan de kant van de weg. Tot hun verbazing parkeren de boeren hun wagen eveneens, midden op de weg, en blokkeren zo de doorgang.

De vrouw roept naar hen: ‘Vervoeren jullie koopwaar?’

‘Ja,’ antwoordt Fanny in het Pools, ‘aardappelen.’

Zjizjek beduidt Fanny dat ze het gesprek moet beëindigen.

‘Jullie kunnen maar beter oppassen, lieve mensen’, zegt de man, wiens gladgeschoren wangen glimmen in het maanlicht, terwijl zijn ogen schuilgaan onder de schaduw van zijn pet. ‘Wij zijn twee keer aangevallen op dit pad. Ik hoop dat jullie gewapend zijn. Er zijn barbaren hier in de buurt van Telechany.’

De waarschuwing maakt Zjizjek nog argwanender, en hij neemt de zweep in zijn hand. Het oude paard verstijft.

‘Jullie paard is moe’, stelt de vrouw vast.

‘Het andere paard is juist heel waakzaam’, merkt de man op. ‘Wat een paard! Heb je ooit zo’n paard gezien?’

‘Nog nooit, Radek, echt een beeldschoon paard!’

‘Nou en of!’ roept de man opgewonden uit, en hij fluit erbij van bewondering. ‘Neem je zo’n paard om aardappelen te vervoeren?’

‘Echt een beeldschoon paard!’ herhaalt de vrouw.

‘In ruil voor het paard’, grinnikt de man die Radek wordt genoemd, ‘mogen jullie de patatten houden.’

En de vrouw proest het uit.

‘Wat zeggen jullie daarvan, beste mensen?’ De vrouw stapt van de wagen af en Zjizjek verstijft. ‘Ze zeggen niets, Radek, misschien hebben ze een aardappel ingeslikt.’

‘Houden ze soms wat verborgen?’

‘Denk je dat het jidden zijn?’ Ze komt naderbij.

‘Het accent van de vrouw klinkt me wel vreemd in de oren’, zegt Radek. ‘Wie noemt Minsk nou “Mjansk”?’

‘Misschien iemand die niet uit Minsk komt, Radek.’

‘Misschien iemand die geen Pools spreekt, liefje.’

Zjizjek stapt van de wagen af, met de zweep nog in zijn hand. Onder dekking van de duisternis probeert hij het paardentuig los te maken van de wagen om de paarden te bevrijden, zodat Fanny en hij ze kunnen bestijgen en erop kunnen vluchten.

‘Misschien geen jidden, Radek, jidden springen niet zo snel van de wagen. Jidden verstijven ter plekke.’

In de zakken graan van de boerenwagen beweegt iets. Plotseling staan er twee sterke bandieten uit op, die zich bij de man voegen.

‘Kortom,’ zegt de vrouw terwijl ze zich opstelt tegenover Fanny en Zjizjek, en nu worden in haar mond twee rijen verbrokkelde tanden ontbloot, ‘wij willen wat jullie in die wagen hebben zitten.’

‘En de wagen zelf’, zegt Radek, die een stukje achter haar staat.

‘En vooral het paard’, zegt een van de potige kerels sloom. ‘Wat een stuk.’

De drie mannen staan op een kluitje achter de vrouw. Zjizjek ziet een knots achter de rug van een van de bandieten en de glinstering van een dolk in de hand van de andere kerel. Nu moet hij het tuig aan de andere kant losmaken, en hij draagt Fanny op snel op het jonge paard te springen.

‘Zjizjek, laten we ze geven wat ze maar willen’, zegt Fanny bevend.

Zjizjek beduidt haar op het paard te klimmen en trekt hard aan haar arm.

Fanny werpt een snelle blik op de rovers en merkt plotseling dat een van de twee bandieten verdwenen is. Voordat ze iets naar Zjizjek kan roepen krijgt die een klap op zijn rug met de knots en stort ter aarde. Fanny schreeuwt en probeert het paard te bestijgen, maar de andere kerel werpt zich op haar, trekt aan de zoom van haar jurk en gooit haar op de grond. Zjizjek probeert op te staan om haar te hulp te komen, maar een tweede klap met de knots op zijn hoofd komt hard aan en hij raakt bewusteloos.

De kerel gaat op Fanny’s rechterschouder staan en beveelt haar niet te bewegen. Haar adem stokt. Alleen haar ogen volgen hem. Intussen springen de man en de vrouw op de wagen en beginnen alle zakken te legen. Ze vloeken en tieren omdat ze niets van waarde vinden. Teleurgesteld scheuren ze de zakken aan stukken en gooien ze de leren waterzakken leeg, totdat de vrouw bij de houten kist komt en het uniform en het vat rum ontdekt. Ze zwaait met de legerjas en roept triomfantelijk uit: ‘Radek, we hebben een soldaat te pakken!’ En ze knielt om uit het mondstuk van het vat te drinken.

De bende joelt, en de bandiet die Zjizjek een klap heeft gegeven, klimt op de wagen en trekt de jas aan. De kerel die op Fanny’s schouder stond, neemt een sprong naar de wagen om te vechten om de rest van de buit, en vindt een overhemd en een sjerp en een broek en een legervest. Terwijl de buit verdeeld wordt volgens een hiërarchie die Fanny niet kan volgen, vooral doordat de vrouw de bevelen lijkt uit te delen, stapt de bende van de wagen af en komt naar Fanny toe.

‘Weet je wat erger is dan joden?’ vraagt de vrouw haar, en Fanny weet het antwoord.

‘Een vuile Poolse verrader die gaat dienen in het leger van de tsaar. Bah!’ spuugt een van de bandieten, en hij rent op de bewusteloze Zjizjek af om hem recht in zijn buik te schoppen.

‘Genoeg!’ berispt de leidster hem, alsof hij haar stoort in haar concentratie. Nu buigt ze zich naar Fanny toe en sproeit in haar oor: ‘We willen dat de soldaat wakker wordt. Weet je waarom?’

Fanny rilt. De rotte tanden van de vrouw stinken naar kwas en ingeblikt vlees.

‘Voordat we hem ophangen, wil ik dat hij ziet hoe mijn zoons zijn hoer van een vrouw neuken.’

De twee zoons bulderen van het lachen: ‘Zijn hoer van een vrouw … goed zo, moeder …’ Nu zou Fanny moeten bidden of huilen of schreeuwen, maar er is iets anders wat haar bezighoudt: zou dit gezelschap bandieten werkelijk een gezin kunnen vormen? Dat kan toch niet? De vrouw heeft hen vast van de straat geplukt en boeven van hen gemaakt. Maar dan ziet Fanny hoeveel ze op elkaar lijken, ze hebben allemaal dezelfde diepliggende ogen. En om een of andere reden vindt ze de wetenschap dat deze bende niets anders is dan een gezin bemoedigend. Voor haar staan geen engelen des doods, maar mensen van vlees en bloed, die ongetwijfeld zwakke plekken hebben.

Een van de bandieten trekt al aan haar haar, en de tweede scheurt de halsopening van haar jurk, en nu slepen ze haar over de grond als een beest. Opeens ziet ze Tsilaiger voor zich, de zielige hond met de drie poten, en haar hand tast naar het slachtmes dat sinds haar kindertijd altijd om haar rechterbeen bevestigd zit.

De man en de vrouw proberen Zjizjek bij te brengen met water en door hem op zijn wangen te slaan, terwijl zij wordt vastgegrepen door een van de bandieten, die haar voorover tegen de wagen duwt. De broers maken ruzie met elkaar over de vraag wie haar van voren zal vasthouden en wie het eerst van achteren mag, en zij tilt voorzichtig haar rechterbeen op en verstopt het mes in haar linkerhand dicht bij haar hart. De bandiet die de legerjas heeft gekregen wil haar van voren vastpakken en nu ziet ze zijn uitdrukking. Zijn gezicht is zwart van het stof en er glinsteren witte, goed onderhouden tanden in. Hij heeft een mopsneusje, en zijn diepliggende ogen spartelen als vissen die uit de zee zijn opgehaald. Zij maakt gebruik van zijn gebrek aan concentratie, onderzoekt nauwkeurig de slagaderen die in zijn hals kloppen en snijdt zonder dralen in één beweging zijn keel door.

Er spuit een machtige straal bloed uit zijn hals over haar gezicht, zijn adem stokt, zijn mond valt stil, en nu blijft zijn blik onbeweeglijk op haar ogen gericht. Als hij met een doffe klap op de grond valt, denkt zijn broer dat hij in elkaar is gezakt doordat hij dronken is, en nu buldert hij van de lach en tilt haar jurk op. Fanny draait zich in een oogwenk om naar rechts en doorklieft in één moeite door [HP1] de hals van de broer, en de schurk voelt aan zijn keel en blijft lachen alsof hij door een mug gestoken is. Nu ziet ze hoeveel de broers op elkaar lijken, misschien is het een tweeling, zelfs in de manier waarop ze neervallen en stuiptrekken.

De man en de vrouw merken de oorverdovende stilte bij de wagen op. Ze laten Zjizjek aan zijn lot over en komen naar haar toe, en voor hun ogen onthult zich een gruwelijk schouwspel. Hun beide zoons kronkelen over de grond in plassen bloed en stank van uitwerpselen, en aan hun voeten staat Fanny met in haar linkerhand het mes dat bedoeld is voor het slachten van hanen. Radek trekt aan zijn vrouw om terug te gaan naar de paarden, maar zij, de leidster, valt, in een onbedwingbare uitbarsting van emotie, met fladderende armen en strijdkreten Fanny aan. Fanny smijt haar op de wagen en snijdt haar hals door, de vrouw draait zich om en probeert haar vergeefs te slaan, totdat ze in elkaar zakt. Radek neemt de benen, van de weg af. Hij laat de wagen en de paarden op het kruispunt staan en kan alleen maar daaraan denken, de rest kan hij gewoon niet geloven.

En, heel vreemd, nog voordat Fanny naar Zjizjek toe gaat, inspecteert ze de doorgesneden kelen. De luchtpijp en de slokdarm zijn in hun geheel doorgesneden, de nek is niet gebroken en de tekenen zijn niet gescheurd. Ze voelt zich voldaan over de koosjere slacht en stopt het mes terug in zijn holster.

Een vrouw kennen. Hernieuwde kennismaking

Hé, toch nog een nieuwe roman van Amos Oz? Nou, niet helemaal. Bijna dertig jaar geleden vertaalde ik dit boek voor Meulenhoff. Deze maand verscheen een nieuwe, herziene druk bij De Bezige Bij.

Toen ik het boek voor het eerst vertaalde, was ik er eigenlijk niet zo van onder de indruk. Er gebeurde niet zo veel, en wat er gebeurde, kon me niet zo boeien. De flaptekst op de foto hieronder (even aanklikken, dan kun je het beter lezen) geeft de inhoud aardig weer. Maar het gekke was, toen ik een paar maanden geleden de vertaling helemaal doornam ten behoeve van de herziene uitgave, vond ik het opeens wel boeiend, en meer dan dat: mooi en ontroerend.

Het was niet dat de vertaling niet deugde; ik heb er maar weinig aan veranderd. Maar die schijnbaar saaie beschrijvingen van huiselijke taferelen, tuinieren, uitstapjes, eindeloze bespiegelingen over de constructie van een beeldje dat de hoofdpersoon in zijn nieuwe huis aantreft, die kregen plotseling een betekenis die mij eerder ontgaan was. Een man, altijd gewend om dingen geheim te houden en weinig van zichzelf te laten zien, leert langzaam maar zeker, met vallen en opstaan, zichzelf en de wereld om zich heen kennen.

Zo opgeschreven klinkt het wellicht nietszeggend, en dat was het indertijd blijkbaar ook voor mij. Inmiddels ben ik eveneens bijna dertig jaar ouder, heb ik het een en ander meegemaakt en raakt het boek een snaar die eerder niet in beweging gebracht werd. Een betere verklaring heb ik niet. Ik zou zeggen: oordeel zelf. Hieronder staan vast de eerste drie hoofdstukken.

 

 

Een vrouw kennen

 

1

Joël pakte het voorwerp van de plank en bekeek het van dichtbij. Zijn ogen deden pijn. De makelaar dacht dat Joël zijn vraag niet gehoord had en herhaalde haar daarom: ‘Zullen we even achter het huis gaan kijken?’ Hoewel hij al besloten had, maakte Joël geen haast met antwoorden. Hij had de gewoonte te treuzelen met zijn antwoorden, zelfs als het simpele vragen betrof als: Hoe gaat het ermee? of: Wat was er op het nieuws? Alsof de woorden persoonlijke bezittingen waren waarvan hij niet graag afstand deed.

De makelaar wachtte. En in de tussentijd was het stil in de kamer. Die rijk gemeubileerd was: een breed, hoogpolig donkerblauw vloerkleed, fauteuils, een bank, een mahoniehouten salontafel in Engelse stijl, een televisie van buitenlands fabricaat, een enorme philodendron in de juiste hoek, een open haard van rode baksteen waarin zes houtblokken kruiselings opgestapeld waren, meer voor de sier dan voor het vuur. Naast het doorgeefluik tussen de kamer en de keuken stonden een zwarte eetkamertafel en zes zwarte stoelen met hoge rugleuningen. Alleen de schilderijen waren van de wanden gehaald: op het pleisterwerk waren lichte rechthoeken zichtbaar. De keuken, achter de open deur, was Scandinavisch en stond vol met moderne elektrische apparatuur. Ook de vier slaapkamers die hij eerder gezien had, konden zijn goedkeuring wegdragen.

Joël onderzocht het ding dat hij van de plank had gepakt met zijn ogen en zijn vingers. Het was een siervoorwerp, een beeldje, werk van een amateur: een roofdier uit de familie der katachtigen, uitgesneden in bruin olijfhout en vervolgens een paar maal gelakt. Zijn kaken waren wijd opengesperd en de tanden gescherpt. De voorpoten strekten zich uit in een spectaculaire sprong in de lucht, de rechterachterpoot was ook in de lucht, nog samengetrokken, de spieren opgebold door de kracht van de sprong, en alleen de linkerachterpoot verhinderde dat het dier loskwam en kluisterde het aan een voetstuk van roestvrij staal. Het lichaam verhief zich in een hoek van vijfenveertig graden en die spanning was zo hevig dat Joël bijna met zijn eigen lichaam de pijn van de vastgehouden poot en de wanhoop van de tegengehouden sprong voelde. Hij vond het beeldje onnatuurlijk en onwaarschijnlijk, hoewel de kunstenaar erin geslaagd was het materiaal een perfecte katachtige soepelheid af te dwingen. Bij nader inzien was dit niet het werk van een amateur. De details van de kaken en de klauwen, de kromming van de elastische ruggengraat, de spanning van de spieren, de binnenwaartse welving van de buik, de volheid van het middenrif in de sterke ribbenkast, en zelfs de hoek van de oren van het dier, die achterover, bijna plat tegen zijn hoofd aan lagen – het was allemaal tot in de puntjes afgewerkt en toonde het geheim van het trotseren van de beperkingen der materie. Ogenschijnlijk was het een volmaakt stuk houtsnijwerk dat zich bevrijd had van zijn hout-zijn en een wrede, heftige, bijna erotische levendigheid had verworven.

En toch was er iets verkeerd gegaan. Er was iets wat niet klopte, iets wat overdreven was, alsof het te af was, of niet af genoeg. Wat de fout was, kon Joël niet ontdekken. Zijn ogen deden pijn. Opnieuw begon hij de verdenking te koesteren dat het het werk van een amateur was. Maar waar zat het gebrek? Een vage, lichamelijke woede kwam bij hem op, met een kortstondige aandrang om op zijn tenen te gaan staan.

Misschien kwam het ook doordat het beeldje met de verborgen fout duidelijk de wetten van de zwaartekracht leek te tarten: het gewicht van het roofdier in zijn hand leek groter dan dat van het dunne stalen voetstuk waarvan het wezen zich wilde losmaken en waaraan het vastgehouden werd op een te klein raakpunt tussen de achterpoot en de basis. Op dit punt richtte Joël nu zijn blik. Hij ontdekte dat de poot verzonken was in een minuscuul kuiltje dat uitgehold was in het staaloppervlak. Maar hoe?

Zijn vage boosheid werd heviger toen hij het voorwerp omdraaide en tot zijn verbazing aan de onderkant nergens een spoor vond van de schroef waarvan hij vermoedde dat hij er moest zijn, om de poot aan het voetstuk te bevestigen. Hij draaide het beeldje weer om: ook in het vlees van het dier, tussen de klauwen van de achterpoot, was geen teken van een schroef. Waardoor werd de vlucht dan tegengehouden en de roofzuchtige sprong gestopt? Vast niet door lijm. Door het gewicht van het beeldje zou geen enkel materiaal dat Joël kende het beest gedurende langere tijd aan de grond kunnen houden met een zo minimaal bevestigingspunt terwijl het uitgestrekte lichaam in zo’n scherpe hoek van het voetstuk naar voren sprong. Misschien was het tijd om toe te geven dat hij een leesbril nodig had. Een weduwnaar van zevenenveertig die al met vervroegd pensioen was, in bijna alle opzichten een vrij man, wat had het voor zin een eenvoudige waarheid te blijven ontkennen: hij was moe. Hij had rust verdiend en hij was eraan toe. Soms brandden zijn ogen en vervaagden de letters, vooral ’s nachts bij het licht van de leeslamp. Dat nam niet weg dat de hoofdvragen onopgelost waren: als het roofdier zwaarder was dan het voetstuk en er bijna helemaal overheen stak, dan zou het ding moeten omvallen. Als de verbinding gelijmd was, dan had die allang los moeten laten. Als het dier volmaakt was, wat was dan het onzichtbare gebrek? Wat was de oorzaak van het gevoel dat er iets niet klopte? Als het een foefje was, wat voor foefje dan?

Tenslotte pakte Joël met een doffe razernij – hij was ook boos om de woede die in hem opkwam, want hij beschouwde zichzelf als een kalm en beheerst man – het roofdier bij de hals en probeerde, zonder geweld, de betovering te breken en het schitterende dier te bevrijden van de kwelling van de geheimzinnige greep. Misschien zou dan ook het onzichtbare gebrek verdwijnen.

‘Laat het toch staan,’ zei de makelaar, ‘zonde, straks maakt u het nog kapot. Gaat u mee het schuurtje in de tuin bekijken? De tuin ziet er een beetje verwaarloosd uit, maar met een halve dag werk is hij weer piekfijn in orde.’

Zachtjes, langzaam strelend, streek Joël met een behoedzame vinger rond de geheime verbinding tussen het levende en het levenloze. Het beeldje was wel degelijk de schepping van een kunstenaar die begiftigd was met sluwheid en kracht en niet het werk van een amateur. Even flitste er een vage herinnering aan een Byzantijnse kruisigingsscène door zijn gedachten: een schilderij dat eveneens iets onwaarschijnlijks had en toch vol pijn was. Hij knikte tweemaal, alsof hij het eindelijk met zichzelf eens was geworden na een innerlijke woordenwisseling. Hij blies een onzichtbaar stofje van het voorwerp, of misschien zijn eigen vingerafdrukken, en zette het bedroefd terug op de plank met siervoorwerpen tussen een vaas van blauw glas en een koperen wierookvat.

‘Goed,’ zei hij, ‘ik neem het.’

‘Pardon?’

‘Ik heb besloten het te nemen.’

‘Wat?’ vroeg de makelaar, in verwarring gebracht, en hij keek enigszins wantrouwig naar zijn klant. De man maakte een geconcentreerde indruk op hem, hard, diep ingegraven in de binnenkamers van zijn eigen wezen, koppig, maar ook verstrooid. Hij bleef onbeweeglijk staan, zijn gezicht naar de plank, zijn rug naar de makelaar.

‘Het huis,’ zei hij kalm.

‘Zomaar? Wilt u niet eerst de tuin zien? En de schuur?’

‘Ik zei: ik neem het.’

‘En u gaat akkoord met negenhonderd dollar in de maand, een halfjaar vooruit te betalen? Lopend onderhoud en belasting voor uw rekening?’

‘Prima.’

‘Als al mijn klanten zo waren als u,’ lachte de makelaar, ‘dan zat ik elke dag op zee. Zeilen is toevallig mijn hobby. Wilt u eerst de wasmachine en het fornuis nog even controleren?’

‘Ik vertrouw u op uw woord. Als er problemen zijn, weten we elkaar te vinden. Brengt u me maar naar uw kantoor, dan kunnen we de papierwinkel afhandelen.’

 

2          

In de auto op de terugweg van de wijk Ramat Lotan naar het kantoor in de Ibn Gabirolstraat in het centrum was de makelaar alleen aan het woord. Hij sprak over de huizenmarkt, over de val van de aandelenkoersen, over de nieuwe economische politiek die hem volkomen krankzinnig leek, en over de regering die u-weet-wel was. Hij vertelde Joël dat de eigenaar van het huis, een kennis van hem, Jossi Kramer, als afdelingsmanager bij El Al plotseling voor drie jaar in New York gestationeerd was en daarvan nauwelijks twee weken van tevoren op de hoogte gesteld was, waarna hij vrouw en kinderen meegegrist had en er als een haas vandoor gegaan was om zich meester te maken van het appartement van een andere Israëli die van Queens naar Miami ging verhuizen.

De man rechts van hem leek hem niet het type om op het laatste moment nog van mening te veranderen: een klant die binnen anderhalf uur twee huizen bekijkt en het derde neemt als hij er twintig minuten binnen is, zonder af te dingen op de prijs, zo iemand zou er nu niet meer vandoor gaan. Toch voelde de makelaar zich aan zijn beroep verplicht de zwijgzame man naast hem ervan te blijven overtuigen dat hij een goede keus had gedaan. Bovendien was hij nieuwsgierig naar de achtergronden van de vreemdeling met zijn trage manier van doen en de talrijke rimpeltjes bij zijn ooghoeken, rimpeltjes die een permanente licht spottende glimlach suggereerden, ook al vertoonden zijn dunne lippen geen spoor van een glimlach. De makelaar begon daarom de lof van de woning te zingen, somde de voordelen op van de twee-onder-een-kapwoning in de chique voorstad die pas acht à negen jaar geleden gebouwd was, gebouwd zoals het hoorde, state-of-the-art, zoals dat heette. En de buren aan de andere kant waren twee Amerikanen, broer en zuster, degelijke mensen die, als hij het goed had, hier gekomen waren als vertegenwoordigers van een of ander liefdadigheidsfonds uit Detroit. Dus de rust was verzekerd. De hele straat bestond uit welonderhouden villa’s, de auto kon onder de carport staan, er waren een winkelcentrum en een school tweehonderd meter van het huis vandaan, de zee lag op twintig minuten afstand en de stad was onder handbereik. De woning zelf – dat hebt u gezien – was perfect gemeubileerd en van alle gemakken voorzien, want de Kramers, de eigenaars, die wisten wat kwaliteit was, en trouwens, bij een hoge piet van El Al kon je er zeker van zijn dat alles in het buitenland gekocht was, en het neusje van de zalm natuurlijk, met alle gadgets die erbij hoorden. U bent iemand die kijk heeft op de dingen en die ook nog eens snel van beslissen is, dat zie je in één oogopslag. Als al mijn klanten zo waren als u – maar dat heb ik al gezegd. En wat doet u voor de kost, als ik vragen mag?

Joël dacht hierover na, alsof hij de woorden selecteerde met een pincet. Toen antwoordde hij: ‘Ik werk bij de overheid.’

En hij ging door met zijn eigen bezigheden: hij legde telkens zijn vingertoppen op de klep van het handschoenenkastje voor hem, liet zijn vingers even rusten op het donkerblauwe plastic oppervlak en liet dan los, nu eens abrupt, dan weer zachtjes, soms heimelijk. En dan begon hij opnieuw. Maar het trillen van de auto verhinderde hem conclusies te trekken. En hij wist ook eigenlijk niet wat de vraag was. De gekruisigde op het Byzantijnse schilderij had, ondanks zijn baard, een meisjesgezicht gehad.

‘En uw vrouw? Werkt ze?’

‘Ze is overleden.’

‘Het spijt me dat te horen,’ zei de makelaar beleefd. En in zijn verwarring meende hij eraan te moeten toevoegen: ‘Mijn vrouw is ook een probleem. Barstende hoofdpijn en de artsen kunnen niets vinden. Hoe oud zijn de kinderen?’

Weer leek Joël in zijn gedachten de feiten op hun juistheid te controleren en een afgewogen formulering te kiezen voordat hij antwoordde: ‘Eén dochter maar. Zestienenhalf.’

De makelaar grinnikte en zei op intieme toon, erop gebrand een band van mannelijke kameraadschap te smeden met de vreemdeling: ‘Geen eenvoudige leeftijd, hè? Vriendjes, crises, geld voor kleren en dat soort dingen?’ En vervolgens vroeg hij of hij zo brutaal mocht zijn te vragen waarom ze dan vier slaapkamers nodig hadden. Joël gaf geen antwoord. De makelaar verontschuldigde zich, hij wist natuurlijk best dat hij er niets mee te maken had, het was gewoon, hoe zou hij het zeggen, nieuwsgierigheid. Zelf had hij twee zoons, van negentien en twintig, er zat al met al maar één en een kwart jaar verschil tussen hen. Het was me wat met die jongens. Allebei in het leger, allebei in een gevechtseenheid, gelukkig was die rotzooi in Libanon nu voorbij, tenminste, dat moesten we maar hopen, alleen jammer dat het op zo’n klungelige manier geëindigd was, en dat zei hij hoewel hij persoonlijk verre van links was of zoiets. En waar staat u in deze kwestie?

‘We hebben ook nog twee oude dames,’ antwoordde Joël met zijn zachte, gelijkmatige stem op de vorige vraag. ‘De oma’s komen bij ons wonen.’ En als om het gesprek te beëindigen sloot hij zijn ogen. Waarin zijn vermoeidheid zich geconcentreerd had. In zijn gedachten herhaalde hij om de een of andere reden de woorden van de makelaar: Vriendjes. Crises. De zee. En de stad onder handbereik.

De makelaar zei: ‘Misschien kunnen we uw dochter een keer kennis laten maken met die twee jongens van mij? Wie weet kan een van de twee het goed met haar vinden? Ik rijd expres hierlangs de stad binnen en niet zoals iedereen het doet. ’t Is een beetje om, maar het scheelt vier of vijf van die klere-stoplichten. Ik woon trouwens ook in Ramat Lotan, Niet ver van u vandaan. Ik bedoel van het huis dat u hebt uitgekozen. Ik zal u ook mijn telefoonnummer thuis geven, dan kunt u me bellen als er problemen mochten zijn. Niet dat die er zullen zijn. U belt maar gewoon wanneer u er zin in hebt. Ik zal u graag een kleine rondleiding geven door de buurt en u laten zien waar alles is. Als u in ieder geval maar onthoudt dat u altijd hierlangs moet rijden als u tijdens het spitsuur de stad in gaat. Ik had een regimentscommandant toen ik in dienst zat, bij de artillerie, Jimmy Gal, die een oor miste, u hebt vast wel eens van hem gehoord, die zei altijd dat er tussen twee punten maar één rechte lijn loopt en dat die lijn vol ezels is. Kent u die?’

Joël zei: ‘Dank u.’

De makelaar mompelde nog wat over het leger toen en het leger nu, maar gaf het toen op en zette de radio aan, midden in het stupide reclamegeblaat van de popzender. En plotseling, alsof er eindelijk een vleugje verdriet van de man rechts van hem tot hem was doorgedrongen, strekte hij zijn hand uit en draaide de afstemknop op de klassiekemuziekzender.

Ze reden verder zonder te praten. Tel Aviv om halfvijf op een klamme zomerdag maakte een geïrriteerde, bezwete indruk op Joël. In contrast daarmee tekende Jeruzalem zich voor zijn geestesoog af in een winters licht, gehuld in regenwolken, uitdovend in een grauwe schemering.

De muziekzender zond barokmelodieën uit. Joël gaf het ook op, trok zijn vingers terug en legde zijn handen tussen zijn knieën, alsof hij warmte zocht. Hij voelde zich plotseling opgelucht omdat hij eindelijk, zo verbeeldde hij zich, gevonden had wat hij zocht: het roofdier had geen ogen. De kunstenaar – dus toch een amateur – had vergeten hem ogen te geven. Of misschien zaten er wel ogen maar niet op de juiste plek. Of waren ze niet even groot. Hij moest het nog een keer onderzoeken. En in ieder geval was het te vroeg om te wanhopen.

 

3         

Ivria stierf op 16 februari op een dag dat het stortregende in Jeruzalem. Om halfnegen ’s ochtends, toen ze met een glas koffie aan haar bureautje voor het raam in haar kamertje zat, viel de stroom plotseling uit. Een jaar of twee daarvoor had Joël deze kamer voor haar gekocht van de buurman ernaast en hem bij hun flat in de wijk Talbiëh gevoegd. Er was een opening in de achterwand van de keuken gehakt, waarin een zware bruine deur was geplaatst. De deur die Ivria altijd op slot deed als ze aan het werk was en ook als ze sliep. De oude deur die het kamertje met de huiskamer van de buurman had verbonden was dichtgemetseld, gepleisterd en tweemaal gewit, maar de contouren waren nog steeds zichtbaar op de muur achter Ivria’s bed. Haar nieuwe kamer had ze ingericht met kloosterlijke soberheid. Ze noemde hem ‘de studeerkamer’. Behalve het smalle ijzeren bed stonden er haar kleerkast en de zware, diepe leunstoel van haar vader, die geboren was, geleefd had en gestorven was in het stadje Metoela in het noorden van het land. Ook Ivria was geboren en opgegroeid in Metoela.

Tussen de stoel en het bed had ze een lamp van bewerkt koper staan. Aan de muur die haar van de keuken scheidde had ze een kaart van Yorkshire gehangen. De vloer was kaal. Verder waren er een kantoorbureau van metaal, twee metalen stoelen en metalen boekenplanken. Boven het bureau hingen drie kleine zwart-witfoto’s van Romaanse kloosters uit de negende of tiende eeuw. Op het bureau stond een ingelijste foto van haar vader, Sjealtiël Loeblin, een dikke man met een zeehondensnor in het uniform van een Britse politieman. Hier had ze besloten zich te verschansen tegen de sleur van het huishouden en eindelijk haar masterscriptie in de Engelse literatuur te schrijven. Het onderwerp dat ze gekozen had, was: ‘De schande op zolder. Seks, liefde en geld in het werk van de gezusters Brontë’. Elke ochtend, als Netta naar school was, legde Ivria een plaat met rustige jazz of ragtimemuziek op de grammofoon, zette haar bril met vierkante, randloze glazen op, een bril als van een strenge huisarts uit een vorige generatie, deed de bureaulamp aan, een glas koffie voor zich, en dook in haar boeken en aantekeningen. Vanaf haar kindertijd was ze gewoon te schrijven met een kroontjespen die zo om de tien woorden in de inktpot gedoopt moest worden. Ze was een tenger gebouwde vrouw, met een papierdunne huid, lichte ogen met lange wimpers en blond haar dat over haar schouders golfde en al voor de helft grijs was. Ze was bijna altijd gekleed in een eenvoudige witte bloes en een witte broek. Ze gebruikte geen make-up en droeg geen sieraden, op haar trouwring na, die ze om de een of andere reden aan de pink van haar rechterhand droeg. Haar kinderlijke vingers waren altijd koud, zomer en winter, en Joël hield van hun koude aanraking op zijn blote rug en hij hield er ook van ze tussen zijn lelijke brede handen te nemen, alsof hij verkleumde kuikentjes opwarmde. Drie kamers verder, achter drie gesloten deuren, verbeeldde hij zich soms het geritsel van haar papieren te horen. Soms stond ze op en ging een tijdje voor het raam staan, dat slechts uitzicht bood op een verwaarloosd achtertuintje en een hoge omheining van Jeruzalemse steen. Ook ’s avonds zat ze aan haar bureau, de deur op slot, doorstrepend en verbeterend wat ze die ochtend geschreven had, koortsachtig bladerend in verschillende woordenboeken om uit te zoeken wat een Engels woord honderd of meer jaar geleden betekende. Joël was meestal weg. Op avonden dat hij niet weg was, ontmoetten ze elkaar doorgaans in de keuken en dronken dan samen thee met ijsklontjes in de zomer of een beker chocolademelk in de winter voordat ze elk in hun eigen kamer gingen slapen. Met hem en met Netta had ze een stilzwijgende afspraak: haar kamer was niet toegankelijk tenzij het echt nodig was. Hier, aan de andere kant van de keuken, in de oostelijke uitbouw van hun flat, bevond zich haar territorium. Altijd afgeschermd door een zware bruine deur.

De slaapkamer met het brede tweepersoonsbed, met de ladekast en de twee identieke spiegels, had Netta geërfd. Die aan de muren de afbeeldingen hing van haar favoriete Hebreeuwse dichters, Alterman, Lea Goldberg, Steinberg en Amir Gilboa. Op de nachtkastjes aan beide zijden van het bed waarin voorheen haar ouders sliepen, had Netta vazen gezet met gedroogde distels die ze geplukt had op het braakliggende veld op de heuvel bij het leprozenhuis. Op de boekenplank had ze een verzameling bladmuziek die ze graag las. Ook al bespeelde ze geen instrument.

En Joël had zich geïnstalleerd in de kinderkamer van zijn dochter met het raampje dat uitzag op de Duitse Kolonie en de Heuvel van de Boze Raad. Hij nam nauwelijks de moeite om iets te veranderen in de kamer. Hij was toch meestal op reis. Een stuk of tien poppen van verschillende grootte waakten over hem in de nachten dat hij thuis sliep. En een grote gekleurde poster met een poesje dat zich in haar slaap tegen een herdershond met de verantwoordelijke uitdrukking van een bankier van middelbare leeftijd genesteld had. De enige verandering was dat Joël acht vloertegels in de hoek van de kinderkamer verwijderde en er zijn kluis plaatste, in beton gegoten. Deze kluis bevatte twee verschillende pistolen, een verzameling gedetailleerde kaarten van hoofd- en provinciesteden, zes paspoorten en vijf rijbewijzen, een vergeelde Engelse brochure, getiteld Bangkok by Night, een etuitje met wat simpele medicijnen, twee pruiken, diverse sets was- en scheergerei voor zijn reizen, enkele hoofddeksels, een opvouwbare paraplu en een regenjas, twee snorren, schrijfpapier en enveloppen met briefhoofden van verscheidene hotels en instellingen, een zakrekenmachine, een piepklein wekkertje, dienstregelingen van vliegtuigen en treinen, opschrijfboekjes met telefoonnummers waarvan de laatste drie cijfers in omgekeerde volgorde stonden.

Sinds de veranderingen in huis diende de keuken hun tot ontmoetingsplaats. Hier hielden ze hun topconferenties. Hoofdzakelijk in het weekend. De huiskamer, die Ivria ingericht had in rustige kleuren, naar de Jeruzalemse smaak van begin jaren zestig, was voor hen hoofdzakelijk televisiekamer. Als Joël thuis was, kwamen ze soms om negen uur ’s avonds alle drie uit hun eigen kamer naar de huiskamer om naar het nieuws te kijken en soms ook naar een Britse dramaproductie uit de Leunstoeltheater-reeks.

Alleen als de oma’s op bezoek kwamen, altijd samen, vervulde de huiskamer zijn oorspronkelijke functie. Dan werd er thee geserveerd in glazen en een schaal vruchten uit het seizoen en aten ze van de cake die de oma’s meegebracht hadden. Eens in de zoveel weken bereidden Ivria en Joël het avondmaal voor de twee schoonmoeders. Joëls bijdrage bestond uit de rijke, scherp gekruide, uiterst nauwkeurig fijn gesneden salade die al zijn specialiteit was geweest toen hij als jongeman in de kibboets woonde. Ze spraken over het nieuws en over andere dingen. Het favoriete onderwerp van de oma’s was kunst en literatuur. Over familiezaken werd doorgaans niet gesproken.

Ivria’s moeder Avigaïl en Joëls moeder Liza waren allebei kaarsrechte, elegante dames, met gelijksoortige kapsels die deden denken aan een Japans bloemstuk. Met het verstrijken der jaren gingen ze steeds meer op elkaar lijken, althans op het eerste gezicht. Liza droeg fijne oorbellen en een dunne zilveren ketting, en was bescheiden opgemaakt. Avigaïl strikte altijd jeugdige zijden sjaals om haar hals, die haar grijze mantelpakken opfleurden als een bloemenrand langs een betonnen stoep. Op haar borst droeg ze een ivoren broche in de vorm van een omgekeerde vaas. Bij nadere beschouwing waren bij Avigaïl de eerste tekenen te onderscheiden van een neiging tot molligheid en een Slavische blos, terwijl Liza misschien eerder zou verschrompelen. Sinds zes jaar woonden ze samen in Liza’s tweekamerwoning in de Radakstraat op de hellingen van de wijk Rechavja. Liza was actief in een afdeling van de Bond voor de Soldaat en Avigaïl in het Comité voor Zwakbegaafde Kinderen.

Andere gasten kwamen er maar weinig in huis. Netta had, ten gevolge van haar aandoening, geen intieme vriendinnen. Als ze niet op school zat, ging ze naar de openbare bibliotheek. Of ze lag op haar kamer te lezen. De halve nacht lag ze te lezen. Soms ging ze met haar moeder naar de bioscoop of naar een toneelvoorstelling. Met haar twee oma’s ging ze naar concerten in de Binjenee Haoema of de ymca. Soms ging ze in haar eentje distels zoeken op het veld bij het leprozenhuis. Soms bezocht ze liederenavonden of literaire discussies. Ivria kwam nauwelijks het huis uit. De uitgestelde masterscriptie nam het grootste deel van haar tijd in beslag. Joël had ervoor gezorgd dat er eenmaal per week een werkster kwam en dat was voldoende, het huis was altijd schoon en netjes. Tweemaal per week deed Ivria met de auto in één keer alle noodzakelijke boodschappen. Kleren kochten ze niet veel. Joël bracht doorgaans geen buit mee van zijn reizen. Maar de verjaardagen vergat hij nooit, evenmin als hun trouwdag op 1 maart. Hij had oog voor mooie dingen, en daardoor wist hij altijd in Parijs, New York of Stockholm truien op de kop te tikken van uitstekende kwaliteit voor een redelijke prijs, een verfijnde bloes voor zijn dochter, een witte broek voor zijn vrouw, een sjaal of een ceintuur of een hoofddoek voor zijn schoonmoeder en zijn moeder.

Soms kwam er ’s middags een kennis van Ivria koffie drinken met wie ze op zachte toon een gesprek voerde. Soms kwam de buurman, Itamar Witkin, ‘een teken van leven zoeken’ of ‘kijken hoe het ervoor staat met mijn voormalige rommelhok’. En dan bleef hij met Ivria praten over het leven in de tijd van het Britse Mandaat. Een stemverheffing had al jaren niet meer plaatsgevonden hier in huis. Vader, moeder en dochter waren altijd attent en voorkomend, om elkaar niet tot last te zijn. Als ze spraken, spraken ze beleefd. Ieder kende zijn eigen gebied. Tijdens hun zaterdagse samenkomsten in de keuken spraken ze over ver verwijderde onderwerpen waarin ze alle drie interesse toonden, zoals gissingen over het bestaan van intelligent buitenaards leven of de vraag of er een manier bestond om het ecologisch evenwicht te bewaren zonder de voordelen van de technologie op te geven. Over dergelijke dingen spraken ze bijna geanimeerd, maar zonder dat ze elkaar ooit onderbraken. Soms werd er een korte discussie gevoerd over praktische zaken, de aanschaf van nieuwe winterschoenen, de reparatie van de afwasmachine, de prijzen van verschillende verwarmingssystemen of de vervanging van het medicijnkastje in de badkamer door een nieuw type kastje. Over muziek spraken ze zelden, vanwege verschillen in smaak. Politiek, Netta’s aandoening, Ivria’s scriptie of Joëls werk werden nooit aangeroerd.

Hoewel Joël vaak afwezig was, zorgde hij er zoveel mogelijk voor te laten weten wanneer hij zou terugkomen. Verdere specificaties dan het woord ‘buitenland’ verschafte hij nooit. Behalve op zaterdag aten ze altijd apart, ieder wanneer het hem of haar uitkwam. De buren in het flatgebouw in Talbiëh hadden, op grond van bepaalde geruchten, begrepen dat Joël zich bezighield met buitenlandse investeerders, en vandaar de koffer en de winterjas die soms ook ’s zomers over zijn arm hing, en vandaar ook de taxiritten van en naar het vliegveld ’s ochtends in alle vroegte. Zijn schoonmoeder en zijn moeder geloofden, of wendden voor te geloven, dat Joël voor de regering reisde om wapens te kopen. Ze stelden allebei zelden vragen als: Waar heb je zo’n kou gevat, of: Hoe kom je zo bruin, omdat ze allang wisten dat er slechts een nietszeggend antwoord zou komen als: ‘In Europa’ of: ‘Door de zon’.

Ivria wist het. Details interesseerden haar niet.

Wat Netta begreep of vermoedde, viel niet te achterhalen.

Er waren drie stereo-installaties in huis, in Ivria’s studio, in Joëls poppenkamer en aan het hoofdeind van Netta’s tweepersoonsbed. Daarom waren de deuren in huis bijna altijd gesloten en stonden de verschillende soorten muziek, uit voortdurende consideratie, zacht. Om elkaar niet tot last te zijn.

Alleen in de huiskamer klonk er soms misschien een vreemde mengeling van klanken. Maar er was niemand in de huiskamer. Hij stond er al jaren netjes, schoon en leeg bij. Behalve als de oma’s kwamen, want dan kwamen ze daar allemaal vanuit hun eigen kamer bijeen.

 

Uit: Amos Oz, Een vrouw kennen. Roman. Uit het Hebreeuws vertaald door Hilde Pach. De Bezige Bij, Amsterdam 2019, p. 5-21

Met Martine Bijl bij Meneer Van Dale

Van Wie van de drie tot Rinkeldekink

Ach, Martine Bijl. Op 30 mei 2019 overleden. Voor mijn gevoel ken ik haar al mijn hele leven van de televisie. Ik was dan ook verbaasd toen ik vernam dat ze nog niet eens tien jaar ouder was dan ik. En al die tijd bleef ze er maar zo jong en fris uitzien. Dat juist zo iemand dan een hersenbloeding krijgt, is ook al moeilijk voor te stellen. Maar ja, in het uitdelen van ziektes en ongeluk is het leven nu eenmaal nietsontziend eerlijk.

Haar laatste ‘klus’ op televisie was ‘Heel Holland bakt’, maar eerlijk gezegd herinner ik me haar vooral van ‘Wie van de Drie’, en van de groenten van Hak, natuurlijk. Niet allemaal hoogtepunten in haar carrière misschien, maar wat mij bij alles wat ze deed zo aan haar beviel was die vileine ondertoon die schuilging achter haar charmante, intelligente voorkomen. Later leerde ik haar kennen als collega-vertaler. Ze heeft heel wat Amerikaanse musicals vertaald en kon smakelijk vertellen over de problemen met de Amerikaanse producenten, die hun goedkeuring moesten verlenen en daartoe een letterlijke vertaling kregen. Zodra ze maar iets onbetamelijks ontdekten moest dat eruit, ook als dat ten koste ging van Martines briljante vondsten.

Eén keer heb ik Martine Bijl van dichtbij meegemaakt, in 1999, toen ik meedeed aan de door haar gepresenteerde taalquiz ‘Meneer Van Dale wacht op Antwoord’ op Net 5, samen met mijn vriendinnetje Lydia Rood (net als vorig jaar in ‘De Tafel van Taal’). Tot mijn verrassing beschreef Jan Rot, onze ‘teamcaptain’ van toen in het AD Magazine van 22 juni het tumultueuze verloop van die uitzending. Hij deed dat als volgt:

AD Magazine 23 juni 2019
Jan Rot over Martine Bijl

Ik heb er weinig aan toe te voegen, behalve dat het van tevoren spannend was of de uitzending wel door kon gaan, want Herman kwam maar niet opdagen, én – niet onbelangrijk – dat wij wonnen, al was dat nog even ongewis door die op hol geslagen computer, waarvan overigens nooit duidelijk is geworden of dat nu aan de computer lag of aan de gebruikers. De hoofdprijs was een Dikke Van Dale. Aanvankelijk wilde Net5 Lydia en mij samen één exemplaar geven, maar dat leek ons niet zo handig. Dus na veel telefoontjes achteraf kregen we er toch allebei een. Het was trouwens erg gezellig tijdens en na de opnamen in het enorme studiocomplex van Joop van den Ende in Aalsmeer. Er vond maar één opname plaats; niet zoals tegenwoordig gebruikelijk vijf achter elkaar, en na afloop gingen we gezellig lunchen mét Martine en haar man Berend Boudewijn.

Intussen heb ik overigens Martines boekje Rinkeldekink gelezen, over haar hersenbloeding en de nasleep daarvan. Ik ben er nog steeds van ondersteboven. De van haar bekende lichte, nuchtere toon verhult niet wat een ravage er in haar hoofd is aangericht door de hersenbloeding, die ze ‘E.T.’ noemt, naar het buitenaardse wezentje uit de film van Steven Spielberg, in een poging het iets minder angstaanjagend te maken. Nog heftiger was de daaropvolgende zware depressie, oftewel ‘Zwarte Deken’. Ondanks al haar verdiensten voor televisie en theater, is dit boekje misschien uiteindelijk wel het hoogtepunt van haar oeuvre.

Ook Amos Oz weet het nu. Bij de dood van de Israëlische auteur (1939-2018) 

Toen ik op vrijdag 28 december vernam dat Amos Oz was overleden, moest ik meteen denken aan een passage uit zijn roman – autobiografie mocht je het van hem niet noemen – Een verhaal van liefde en duisternis­. De passage speelt zich af in 1961, toen hij literatuur en filosofie studeerde in Jeruzalem en deel uitmaakte van een studiegroepje onder leiding van hoogleraar filosofie Sjmoeël Hugo Bergman:

 

Elke zondag om acht uur ’s avonds ging ik met bus 5 van de nieuwe campus op Givat Ram naar het bescheiden appartement van professor Bergman in Rechavja. Er hing in de kamer altijd een prettige, vage geur, een mengsel van boekenstof, vers brood en geraniums. We zaten op de bank en op het tapijt aan de voeten van onze grote leermeester, de jeugdvriend van Kafka en van Martin Buber. […] Bijna het enige onderwerp dat onze leraar bezighield tijdens deze privé-bijeenkomsten was het behoud van de ziel, of de kans, als die al bestond, op een bestaan na de dood. […] ‘Niets,’ zei hij op een van die avonden, en ik ben het nooit vergeten, zozeer niet vergeten dat ik denk dat ik zijn woorden hier bijna woord voor woord kan herhalen, ‘niets gaat verloren. Nooit. […] Nog geen stofvlokje gaat verloren of komt erbij. Materie gaat over in energie, en energie in materie, atomen klonteren samen en splitsen zich, alles wordt veranderd en getransformeerd, maar nie-ie-ts kan veranderen van iets in niets. […] Dus waarom willen ze me dan met alle geweld vertellen dat de enige uitzondering op deze regel, het enige dat voorbestemd is naar de verdoemenis te gaan, niets te worden, het enige dat volkomen tot niets zou vergaan in het hele universum waar geen enkel atoom verloren gaat, uitgerekend mijn arme ziel is?’ […] Ook Gersjom Scholem, Bergmans vriend en rivaal, werd in die tijd gefascineerd en misschien zelfs gekweld door de kwestie van het leven na de dood. Op de ochtend dat de dood van Scholem op de radio werd gemeld, schreef ik: ‘Gersjom Scholem is vannacht overleden. En nu weet hij het.’ Ook Bergman weet het inmiddels. Ook Kafka. En mijn moeder en mijn vader. En hun kennissen en vrienden en de meeste mannen en vrouwen uit die cafés, degenen die ik gebruikt heb om mezelf verhalen te vertellen en degenen die volkomen vergeten zijn. Allemaal weten ze het inmiddels. Op een dag zal het ons ook duidelijk worden. En intussen blijven wij hier allerlei details verzamelen. Voor het geval dat. [p. 512-515]

 

Ook Amos Oz weet het nu, realiseerde ik me. Ik heb veel auteurs vertaald, maar Oz was echt ‘mijn’ schrijver. Daardoor kwam die passage ook meteen naar boven. Zijn boeken, zijn woorden, details die hij verzameld had ‘voor het geval dat’, ze zijn een deel van mijn leven geworden.

Zijn dood had ik niet zien aankomen. Al was hij ziek, hij bleef tot het laatst iets jeugdigs en levendigs houden. Twee maanden voor zijn overlijden was hij nog naar Moskou afgereisd om van een nazaat van Tolstoj de Jasnaja Poljana-prijs in ontvangst te nemen, voor zijn roman Judas. Hij was er erg verguld mee, hij had nooit verwacht dat in het orthodox-christelijke Rusland een boek bekroond zou worden van een joodse schrijver die een heel eigen draai gaf aan de klassieke verradersfiguur Judas.

In 1973 las ik, zestien jaar oud, een interview met Oz, hier nog volslagen onbekend, ter gelegenheid van de verschijning van Mijn Michaël in Nederlandse vertaling (van M. van Tijn; in 2008 hervertaald door mij). Voor het eerst las ik over een Israëli die hield van zijn land maar er tegelijkertijd kritiek op had. De roman maakte diepe indruk. Hoofdpersoon Channa hunkert naar liefde, maar kan de liefde die ze ontvangt niet beantwoorden. Oz spiegelt Channa’s relatie met haar ondoorgrondelijke man Michaël aan haar relatie met Jeruzalem, jaren vijftig. Omdat ze niet tot Michaël weet door te dringen, onderwerpt ze in haar dromen Jeruzalem: ze geeft de Arabische buurjongens met wie ze als kind speelde opdracht een aanslag te plegen op de stad. Een pikant thema in 1968, toen het boek in Israël verscheen. Inmiddels besef ik dat Oz tevens wilde afrekenen met de verstikkende atmosfeer van zijn Jeruzalemse jeugd, en vooral heeft geprobeerd te begrijpen wat er in zijn moeder omging voordat ze zelfmoord pleegde toen hij twaalf was.

Door Mijn Michaël werd er bij mij een zaadje geplant. Begin jaren tachtig studeerde ik Nederlands, Hebreeuws en Jiddisj en werkte daarnaast voor uitgeverij Amphora Books, die Hebreeuwse literatuur in vertaling uitbracht. Daar verscheen in 1985 ook mijn eerste vertaling, De Heuvel van de Boze Raad (oorspronkelijk verschenen in 1979). Van Amos Oz. Een sprong in het diepe, maar ik had het gevoel dat ik het kon. De drie verhalen in de bundel spelen zich af in Jeruzalem in de jaren veertig, in de buurt waar Oz zelf opgroeide, een wijkje van hele en halve intellectuelen, getekend door het verleden, bang voor de toekomst. Zou er een joodse staat komen? Zouden ze uitgemoord worden, ditmaal door de Arabieren?

Na het verschijnen van De Heuvel van de Boze Raad kocht Meulenhoff de vertaalrechten van Volmaakte rust (1982, vertaling 1987). Ik bood me ongevraagd aan als vertaler en werd met open armen ontvangen. De roman speelt zich af in een kibboets aan de vooravond van de Zesdaagse Oorlog. De bedompte Jeruzalemse atmosfeer heeft plaatsgemaakt voor de open velden. Maar ook de kibboets voldoet niet aan het ideaalbeeld dat de auteur er ooit zelf van had. De pioniersgeneratie is moe, de jongeren verlangen naar een opwindender leven met meer ruimte voor zelfontplooiing. En ook hier heerst angst.

In 1986 verliet Oz kibboets Choelda, waar hij sinds zijn vijftiende woonde, en verhuisde met vrouw en jongste zoon naar Arad in de Negev-woestijn, waar het klimaat voor zijn astmatische zoon gunstiger was. Maar misschien was Oz als gevierd schrijver het gelijkheidsideaal van de kibboets ook wel enigszins ontgroeid.

In 1987 kwam Oz voor het eerst naar Nederland, voor de Van der Leeuw-lezing in Groningen. Het was onze eerste kennismaking. Hij was aardig, bescheiden en on-Israëlisch hoffelijk. Van die bescheidenheid was overigens weinig te merken tijdens zijn lezing. Die ging, ook toen al, over het bestrijden van fanatici. Hij was een charismatisch spreker, en bewees dat in de jaren daarna bij vele andere openbare optredens, ook op de televisie, onder meer bij Adriaan van Dis.

Er volgden diverse romans, zoals Black box (1986, vertaling 1989; in 2017 hernoemd tot Zwarte doos), de virtuoze roman in brieven, waarin de personages gekarakteriseerd worden door hun manier van schrijven. Uitdagend om te vertalen. Een vrouw schrijft zeven jaar na hun echtscheiding een brief aan haar ex, hoogleraar politicologie en ooit haar commandant in het leger. Gaandeweg begint de briefwisseling te lijken op de zwarte doos in een vliegtuig, waaruit een beeld oprijst van het mislukken van hun huwelijk. Andere personages voegen zich bij het koor van briefschrijvers, onder wie de nieuwe echtgenoot van de vrouw, afkomstig uit Noord-Afrika. De tegenstelling tussen de arrogante intellectuele ex van Europese afkomst en de traditioneel ingestelde, als tweederangs burger behandelde nieuwe man staat model voor een probleem dat in die tijd zeer actueel was in Israël.

Heel mooi is Dezelfde zee uit 1999 (vertaling 2000), een mengeling van proza en poëzie, elke regel met zorg gecomponeerd. Tijdens het vertalen las ik zowel het origineel als de vertaling hardop om te horen of de muziek van de vertaling enigszins klonk als die van het origineel. De plot is ondergeschikt; wat dit boek zo bijzonder maakt is dat levenden en doden, fictieve en werkelijk bestaande personen elkaar ontmoeten. Ook de schrijver zelf komt erin voor, evenals zijn overleden ouders. Oz refereert hier voor het eerst expliciet aan de dood van zijn moeder, een opstapje naar zijn grote roman Een verhaal van liefde en duisternis.

In Een verhaal van liefde en duisternis (2002, vertaling 2005) schetst Oz het leven van zijn familie in Oost-Europa en hun motieven om al dan niet naar Palestina te emigreren. Hij beschrijft de periode van het Britse mandaat en de eerste jaren van Israëls bestaan, waarbij hij de relatie tussen joden en Arabieren in die dagen inzichtelijk maakt. Ook blijkt hoe gebeurtenissen en personen uit Oz’ eigen leven hebben doorgewerkt in zijn literaire werk. Maar het mooiste vind ik de manier waarop hij de zelfmoord van zijn moeder invoelbaar heeft gemaakt. Hij draait er behoedzaam omheen, komt steeds iets dichterbij, en vertelt pas op de allerlaatste pagina’s hoe ze precies is gestorven.

Het boek werd een enorm succes. Mensen spraken over ‘dat boek van Amos Oz’, alsof hij niets anders geschreven had. Wie dacht dat hij na ‘dat boek’ wel uitgeschreven was, kwam bedrogen uit. Na een kinderboek, twee verhalenbundels en enkele non-fictiebundels kwam in 2014 de roman Judas (vertaling 2015). Het werd zijn laatste roman en een van zijn beste boeken.

Amos Oz is begraven in kibboets Choelda. Zijn graf werd overdekt met bloemen, er werd gezongen en zijn vrouw speelde blokfluit. Allemaal in strijd met de joodse religieuze traditie maar precies zoals Oz het had gewild.

 

Dit artikel verscheen oorspronkelijk in #42 van iFilosofie, het digitale tijdschrift van de Internationale School voor Wijsbegeerte. Je kunt het tijdschrift hier gratis downloaden. Sinds 5 mei 2019 is het ook te lezen op de vertalerswebsite VertaalVerhaal.

Amos Oz (1939-2018)

Amos Oz is, zeker in Nederland, waarschijnlijk de bekendste Israëlische literaire auteur. Bijna alle romans en verhalen die in Nederland zijn verschenen zijn door mij vertaald. Op vrijdag 28 december 2018 is hij overleden. Hij was al een tijdje ziek, maar liet zich niet kisten en bleef de wereld over reizen om over zijn boeken én zijn opvattingen te praten. Ik vertaalde hem vanaf 1984. Zijn werk werd een deel van mijn leven. En niet alleen van het mijne, zo is me wel duidelijk geworden uit de vele reacties die ik heb ontvangen. In het tijdschrift iFilosofie heb ik een In memoriam over hem geschreven. Dat kun je hier lezen. Als je ‘Amos Oz’ intikt in het zoekvak rechtsboven, kun je lezen wat ik hier eerder over zijn werk heb geschreven. Hieronder de laatste zinnen uit zijn laatste roman Judas.

Ik ontmoette Amos Oz voor het eerst in oktober 1987 in Groningen, ter gelegenheid van de Van der Leeuw-lezing. Ik had toen net mijn tweede vertaling van hem voltooid, de roman Volmaakte rust. Op de foto hieronder is duidelijk hoe te zien hoe lang dat al geleden is.

Amos Oz is op 31 december begraven in kibboets Choelda, waar hij ruim dertig jaar gewoond heeft.

Knippen en plakken

Het korte bestaan van de eerste Jiddische krant (1686-1687)

Oeri Faibesj Halevi heette hij en hij was de uitgever van de allereerste Jiddische krant ter wereld. Een serieus nieuwsorgaan, geen roddelblaadje. De Amsterdamse bibliothecaris David Montezinos kreeg de Koerant meer dan twee eeuwen later bij toeval in handen. Waarover schreef de krant en wie waren de lezers?

 

David Montezinos (1828-1916), boekverzamelaar en bibliothecaris van Ets Haim, de bibliotheek van de Portugese synagoge in Amsterdam, was altijd op zoek naar zeldzame boeken. Op 29 augustus 1902 stond hij in de Nieuwe Amstelstraat naar de brand in het Floratheater te kijken, toen hij benaderd werd door een reizende boekverkoper. De man toonde hem een bundel met honderd nummers van een onbekende, in Amsterdam gedrukte Jiddische krant uit de 17de eeuw, de Koerant. Zonder aarzelen kocht Montezinos de bundel.

Wat hij in handen had, was de oudste Jiddische krant ter wereld. En dat was duidelijk niet een of ander roddelblaadje. De Koerant was een serieus nieuwsblad, vooral gericht op internationale gebeurtenissen. De exemplaren in de bundel waren uitgegeven door twee drukkers: de edities van 9 augustus 1686 tot 3 juni 1687 verschenen bij de Asjkenazische drukker Oeri Faibesj Halevi (ook wel ‘Philips Levi van de Velde’ genoemd), die van 6 juni tot 5 december 1687 bij de Sefardische drukker David de Castro Tartas. Beide drukkers maakten gebruik van dezelfde zetter en redacteur: Mosje bar Avraham Avinoe (of zoals zijn naam toen waarschijnlijk werd uitgesproken: Mousje bar Avrom Ovinoe). De krant verscheen op dinsdag en op vrijdag, hoewel gedurende twee perioden alleen op vrijdag, omdat de dinsdagse editie niet goed verkocht.

 

Vreemde eend

Wie lazen de Koerant? Na de Spaanstalige Sefardische Joden die in de 16de eeuw in Amsterdam waren neergestreken, kwamen er in de 17de eeuw hoofdzakelijk Asjkenazische Joden naar de stad, afkomstig uit Midden- en Oost-Europa. Zij spraken Jiddisch, waren meestal arm en minder ontwikkeld dan de Sefardiem. Het uitbreken van de Dertigjarige Oorlog in 1618 had een vluchtelingenstroom uit Duitsland op gang gebracht, later gevolgd door Joden uit Polen en Litouwen die de wijk namen voor pogroms en andere oorlogen. Niet iedereen kwam overigens vanwege oorlogsgeweld naar Amsterdam; de stad stond bekend als een plek waar het relatief goed toeven was voor Joden. Aan het eind van de 17de eeuw woonden er 8000 Joden in de Republiek, van wie 6000 – de helft Asjkenaziem – in Amsterdam.

Amsterdam was het centrum van de Hebreeuwse en Jiddische boekproductie, voor zowel binnenland als buitenland. Te midden van de veelal religieuze werken was de Koerant een vreemde eend in de bijt. Er bestond behoefte aan een Jiddische krant. Veel Asjkenazische Joden leefden in diepe armoede, maar er waren ook zakenlieden, die op de hoogte wilden blijven van de situatie in de wereld om daarover mee te kunnen praten met hun niet-Joodse zakenrelaties. Zo’n blad moest in het Jiddisch zijn, omdat ze het Nederlands (nog) onvoldoende beheersten.

 

Afkomst                    

De eerste drukker en uitgever van de Koerant was de Asjkenazische Oeri Faibesj (= Phoebus) Halevi (1627-1715), een geboren Amsterdammer. Zijn grootvader en zijn vader waren uit Emden naar Amsterdam gekomen toen hier nog weinig Asjkenazische Joden woonden. Zij bewogen zich in Sefardische kringen (onder meer als koosjere slachters). Het verhaal wil dat zij Sefardische immigranten die gedwongen tot het katholicisme waren bekeerd weer de joodse gebruiken hebben geleerd. Zo kwam het dat Oeri Faibesj Halevi al vroeg vertrouwd raakte met de Sefardische gemeenschap. En door zijn huwelijk met zijn nichtje had hij ook contacten buiten de Joodse wereld. Haar vader (die dus getrouwd was met Oeri’s oudere zus) was namelijk van christelijke komaf.

Halevi begon in 1658 zijn eigen drukkerij en uitgeverij en werd een toonaangevende Joodse drukker. Zijn meest ambitieuze project was de uitgave van een Jiddische vertaling van de Hebreeuwse Bijbel, die hem financieel aan de rand van de afgrond bracht. In 1686 moest hij een deel van zijn inventaris verpanden. 1686 was ook het jaar waarin de eerst bekende editie van de Koerant verscheen. Mogelijk werd hij behalve door zijn eigen achtergrond ook geïnspireerd door Sefardische en christelijke drukkers, met wie hij veel omging. Juist in de uitgeverswereld bestond veel contact tussen Asjkenaziem en Sefardiem en tussen Joden en christenen. Het gilde van boekdrukkers, boekverkopers en boekbinders was een van de weinige gilden die openstonden voor Joden.

 

Voorbeeld

Halevi schreef in het voorwoord van de Jiddische Bijbelvertaling dat de Sefardiem hem op het idee hadden gebracht om in de spreektaal te publiceren. Hij meende dat de Bijbelvertaling – geïnspireerd door de Nederlandse Statenvertaling uit 1637 – Joden de kennis verschafte om discussies aan te gaan met christenen. Het is goed denkbaar dat hij met de Koerant de Joden de gelegenheid wilde geven om mee te praten over de toestand in de wereld.

In juni 1687 deed hij om onbekende redenen de Koerant over aan de Sefard David de Castro Tartas (geboren in het Zuid-Franse stadje Tartas en in 1640 naar Nederland gekomen}. In 1662 was hij een drukkerij en uitgeverij begonnen. Hij publiceerde behalve gebedenboekjes in het Hebreeuws en het Spaans, ook Jiddische romans en geschiedenisboeken. En hij gaf kranten uit. De bekendste was de Spaanse Gazeta de Amsterdam, die zeker dertig jaar bestaan heeft – tussen 1672 en 1702 – en waarschijnlijk zowel voor Sefardische Joden als niet-Joden bestemd was. Mogelijk was de Gazeta een voorbeeld voor Halevi.

 

Intermediair

De Koerant draaide om zetter en redacteur Mousje bar Avrom Ovinoe (overleden in 1733/1734), ook bekend als Moses Abrahamsz of Moses Polak. Hij werd als christen geboren in Nikolsburg (nu het Tsjechische Mikulov), destijds hét centrum van de Moravische Joden, bekeerde zich tot het jodendom en kwam begin jaren tachtig – inmiddels getrouwd met een joodse vrouw – naar Amsterdam. In 1686 vertaalde hij voor Oeri Faibesj Halevi een Hebreeuws boek naar het Jiddisch. Aangezien hij Duitstalig was en het Latijnse alfabet beheerste, had hij waarschijnlijk niet zoveel moeite met de Nederlandse krantenberichten en ligt het voor de hand dat hij ook optrad als vertaler en redacteur. Zetters fungeerden vaak als intermediair tussen de Joodse en de christelijke wereld.

Eigen nieuws bracht de Koerant bijna niet. De Joodse drukkers verkeerden vrijwel voortdurend in geldnood en konden zich geen betaalde correspondenten of persbureaus permitteren, zoals sommige Nederlandse kranten. Mousje greep daarom naar de belangrijkste twee kranten die destijds – driemaal per week – verschenen: de Oprechte Haerlemse Courant en de Amsterdamse Courant. De inhoud van de Koerant is voor zo’n 80 procent ontleend aan deze twee nieuwsbladen. Van de berichten maakte Mousje door behendig ‘knippen en plakken’ lopende verhalen. Hij gaf extra uitleg over mogelijk onbekende zaken en versimpelde het taalgebruik, om aan de behoeften van zijn lezers tegemoet te komen.

De kranten stonden vol met oorlogsnieuws, vooral over de oorlog tussen het Habsburgse en het Ottomaanse Rijk, met als hoogtepunt de herovering van de Hongaarse stad Boeda op de Turken in september 1686. Ook al nam de Republiek niet deel aan die oorlog, in de publieke opinie bestond veel angst voor ‘de Turken’, die grote delen van Oost- en Zuid-Oost-Europa in hun macht hadden.

 

Human interest

De oorlog in Hongarije was in de Koerant veel meer nog dan in de Nederlandse kranten het belangrijkste onderwerp en vulde meer dan de helft van de kolommen (daar kwamen andere gewapende conflicten in Europa nog bij). Veel lezers van de Koerant of hun ouders waren gevlucht voor oorlogsgeweld in Oost-Europa, of hadden daar familie. Bovendien waren Asjkenazische zakenlieden in de Republiek, met name de familie Gomperz, betrokken bij de bevoorrading van het Habsburgse leger in Hongarije.

Zoveel oorlogsnieuws betekende niet dat redacteur Mousje ander nieuws negeerde. Het blad bevatte relatief veel human-interestberichten, denk aan natuurrampen, ongelukken en sensatienieuws als de geboorte van een kind met twee hoofden. Meestal kwam dit nieuws uit het buitenland, maar ook de overstromingen in Noord-Nederland en de grote brand van mei 1687 in Durgerdam werden uitgebreid verslagen. Opmerkelijk genoeg zijn er eveneens berichten over ongehoorzame monniken en nonnen, en zelfs over wonderen van een katholieke heilige. Eigen nieuws over Joden bracht de Koerant niet, een enkele uitzondering daargelaten, wel natuurlijk berichten over Joden uit andere kranten.

Lokaal Amsterdams nieuws ontbrak geheel, maar dat gold ook voor de Nederlandse kranten. Dat had onder meer met censuur te maken. Brandende kwesties werden meestal in pamfletten uitgevochten.

 

Verdwenen

Misschien zijn er nog meer nummers van de Koerant verschenen dan de honderd in de bundel, maar veel zullen het er niet geweest zijn. Mousjes naam viel voor het eerst in 1686 en kort na het laatst bekende nummer van de Koerant (5 december 1687) begon hij zijn eigen drukkerij (eerst in Nederland, later ging hij naar Duitsland). Er zijn geen aanwijzingen dat hij de krant meenam of dat anderen zijn werk voortzetten. Vermoedelijk had de Koerant gewoon te weinig abonnees. Misschien herkende de Asjkenazische gemeenschap zich niet in een krant die zo weinig Joods van karakter was. De eerste Jiddische krant ter wereld was geen lang leven beschoren.

Met uitzondering van één nummer van een krant uit 1781, kort na het begin van de Vierde Engelse Oorlog, zijn in Nederland verder geen Jiddische kranten opgedoken. Pas halverwege de 19de eeuw verschenen er Joodse kranten met Joods nieuws in het Nederlands. In Oost-Europa bloeide toen ook de Jiddische pers op. David Montezinos, de man die bij toeval de kranten in handen kreeg, overleed in 1916 en schonk zijn vondst aan Ets Haim. De bundel overleefde de Tweede Wereldoorlog, maar is sinds de jaren zeventig spoorloos verdwenen. Hij zou overgebracht worden naar de Nationale Bibliotheek in Jeruzalem, maar is daar voor zover bekend niet aangekomen. Gelukkig waren er eerder foto’s gemaakt, die zich in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek bevinden en binnenkort worden gedigitaliseerd.

 

Hilde Pach promoveerde in 2014 aan de Universiteit van Amsterdam op de geschiedenis van de Koerant. Ze werkt als literair vertaalster Hebreeuws en Jiddisch en is freelancejournalist.

 

Dit artikel verscheen oorspronkelijk in Ons Amsterdam (september 2018), p. 20-23. Het is gebaseerd op mijn proefschrift Arranging Reality. Daarover kun je meer lezen als je hier klikt. 

 

‘Ik ben een vertaler in hart en nieren.’ Shulamith Bamberger overleden

Vertalers uit het Hebreeuws in het Nederlands zijn er niet zo veel; vertalers uit het Nederlands in het Hebreeuws misschien nog wel minder. Ik kende maar één vertaler die allebei de kanten op vertaalde: Shulamith Bamberger. Op 8 mei is ze in Tel Aviv onverwacht in haar slaap overleden. Ze was zeventig jaar. Op 10 mei is ze in Tel Aviv begraven.

Shulamith is geboren en getogen in Israël. Als jonge vrouw kwam ze naar Nederland, waar ze gestudeerd heeft aan het Instituut voor Vertaalkunde van de Universiteit van Amsterdam. Ze woonde in Amsterdam, maar ging regelmatig voor korte of langere tijd terug naar Israël. Haar beheersing van het Nederlands was zo goed dat ze niet alleen in, maar ook uit haar moedertaal kon vertalen. Ze vertaalde uit het Hebreeuws onder meer proza van David Grossman, Ayelet Gundar-Goshen, Alon Hilu, Hila Blum, Zeruya Shalev, Yehoshua Kenaz, Ronit Matalon, en poëzie van Nathan Zach, Moshe Dor, Dahlia Ravikovich en anderen; uit het Nederlands vertaalde ze onder meer Arthur Japin, Harry Mulisch en Willem Elsschot. Ook was ze jarenlang televisieondertitelaar bij het NOB.

Soms ontvluchtte ze de eenzaamheid van het vertalen en ging ze bijvoorbeeld taarten bakken, die ze bij een café in de buurt verkocht, maar plotseling bleek ze dan toch weer met een bijzonder boek bezig. Ze kon het vertalen niet missen. ‘Ik ben een vertaler in hart en nieren’, zei ze in 2014  in een interview met Ruben Hofma van Poetry International. In dat interview zegt ze nog veel meer interessante dingen over haar leven en werk en haar motivatie om te vertalen. Beter dan dat kan ik het niet verwoorden. Je kunt het interview hier lezen.

Het toch al niet grote groepje Hebreeuwse vertalers zal Shulamith erg missen als collega, een veel grotere groep, vertalers en niet-vertalers, zal haar missen als mens.

 

Verdrinken in de oervloed? Over de titel van Sonja’s zoon

Op verzoek van Athenaeum Boekhandel schreef ik een toelichting bij mijn vertaling van de titel van  Sonja’s zoon van Emuna Elon.

De roman Sonja’s zoon van de Israëlische schijfster Emuna Elon beschrijft de lotgevallen van een hedendaagse Israëli die een roman probeert te schrijven over zijn Amsterdams joodse familie tijdens de Tweede Wereldoorlog. Wat dit boek bijzonder maakt, behalve de knappe driedubbele gelaagdheid, is dat het is geschreven door iemand die geen enkele band had met Nederland en evenmin directe familieleden heeft verloren in de oorlog, maar zich zo heeft ingeleefd dat het zowel Israëlische als Nederlandse lezers diep raakt.

Met de neus op de absurde feiten gedrukt

De hoofdpersoon in Sonja’s zoon is Joël Blum, een beroemde Israëlische schrijver, die in de oorlog in Nederland is geboren, maar is opgegroeid in Israël. Zijn moeder heeft hem altijd verboden terug te gaan naar Nederland. Na haar dood gaat hij op aandrang van zijn uitgever toch naar Amsterdam om zijn nieuwste vertaling te presenteren. Tijdens een bliksembezoek aan het Joods Historisch Museum ziet hij op filmbeelden zijn moeder met een baby op haar arm. Eén ding weet hij zeker: die baby is hij niet. Terug in Israël vraagt hij zijn oudere zus om uitleg. Ze vertelt wat ze weet, aan Joël, maar niet aan de lezer. Joël keert terug naar Amsterdam om zijn verleden te achterhalen en er tegelijk een roman over te schrijven, met in de hoofdrol zijn moeder Sonja, een ‘gewone’ vrouw die aan den lijve ondervindt wat het betekent om joods te zijn in de oorlog terwijl het dagelijks leven gewoon doorgaat.

Elon beschrijft afwisselend de lotgevallen van Joël in hedendaags Amsterdam en zijn eerste pogingen tot het schrijven van zijn roman. Ze beschrijft zijn verwarring en paniek als hij zich voorstelt wat zijn moeder heeft doorgemaakt en ze laat hem én de lezer onder Sonja’s huid kruipen. En juist doordat het boek geschreven is door iemand die niet uit Nederland komt, maakt het op ons Nederlanders extra indruk, we worden met onze neus op de absurde feiten gedrukt, feiten die we zelf soms liever niet kunnen of willen zien.

Voorwaarde is wel dat die feiten kloppen. Dat maakte dat mijn contact met Emuna Elon veel intensiever was dan gebruikelijk tussen auteur en vertaler. Want hoewel haar research uitstekend was, waren er toch weleens dingen die naar mijn idee beter anders konden worden geformuleerd. Omdat ze niet klopten, of omdat ze door een Nederlandse lezer verkeerd geïnterpreteerd zouden kunnen worden. Ik zal me hier beperken tot één, niet onbelangrijk voorbeeld, de titel.

Oeroude wateren

De Hebreeuwse titel van het boek luidt Bajit al majim rabiem, ‘Huis op veel water’. Op mijn vraag waarom ze voor deze titel had gekozen, antwoordde Elon: ‘Toen ik langs de grachten van het adembenemend mooie Amsterdam liep, zag ik de jonge Sonja Blum zo op haar fiets rijden, in 1941, door diezelfde schilderachtige straten, langs dezelfde gebeeldhouwde gebouwen en indrukwekkende bomen. Ik zag haar voor me, en net als zij hoorde ik de oeroude wateren onder de keurig bestrate wegen en stoepen kolken en bruisen in hun nooit-aflatende poging om alles weer te overspoelen. Net als Sonja was ik onder de indruk van de luisterrijke geschiedenis van Nederland en het ongelooflijke vermogen van het Nederlandse volk om zee in land te veranderen en daardoor God bijna te evenaren als schepper van het universum. Maar ik wist, zoals Sonja spoedig zou ondervinden, dat de oorspronkelijke afgrond altijd op de loer blijft liggen.’

Elon verwees met deze verklaring deels naar de werkelijkheid: veel huizen in Amsterdam zíjn letterlijk (op palen) op het water gebouwd. Iets wat de meeste Nederlanders heel gewoon vinden, maar wat voor veel buitenlanders aan een wonder grenst. Elon duidt het ook metaforisch: Amsterdam, en eigenlijk heel Nederland, maakt zo’n solide indruk, waardoor je je veilig waant, maar in feite is alles gebouwd op drijfzand en zoals Sonja ervaart, en met haar alle andere joden in de oorlog, je hoeft er niet op te rekenen dat iemand je eruit trekt als je daarin terechtkomt. Maar Elons titel verwijst ook naar de ‘afgrond’ op de eerste dag van de schepping, toen de aarde woest en ledig was (Genesis 1:2), of de ‘oervloed’, zoals hij misschien nog passender genoemd wordt in de Nieuwe Bijbelvertaling. Weliswaar heeft God in de daaropvolgende dagen de watermassa’s van elkaar gescheiden door de schepping van hemel en aarde, maar er kan altijd een situatie ontstaan waardoor de afgrond of oervloed weer tevoorschijn komt.

Deze symboliek zal de gemiddelde, weinig Bijbelvaste, Nederlandse lezer waarschijnlijk minder vanzelfsprekend in de oren klinken, maar vormt wel degelijk een belangrijk element in het boek. Daarom heb ik lang  nagedacht over een Nederlandse titel die daaraan recht zou doen. Maar wat ik ook bedacht, het klonk óf te gewoontjes (‘Huis op het water? Bedoel je soms een woonboot?’) óf te hoogdravend (‘Huis op wijde wateren? Nou nou, zo wijd zijn die  grachten niet!’). Totdat mijn man op een dag zei: ‘Waarom noem je het niet gewoon Sonja’s zoon? Misschien ook een beetje gewoontjes, maar dat is wel waar het boek over gaat. En die symboliek, die blijkt wel uit de tekst. Subtiel, maar duidelijk aanwezig.

Hilde Pach vertaalde eerder onder meer werk van Amos Oz, David Grossman en Nir Baram. In 2014 ontving ze de Martinus Nijhoff Vertaalprijs.

Emuna Elon, Sonja’s zoon. Vertaald uit het Hebreeuws door Hilde Pach. Atlas Contact, Amsterdam/Antwerpen 2018

Hier kun je de tekst zien zoals hij op de website van Athenaeum Boekhandel is verschenen.

Sonja’s zoon

Begin 2016 kreeg ik een mailtje van de Israëlische schrijfster Emuna Elon. Ik kende haar niet, maar in Israël is ze een redelijk bekende schrijfster. Ze had net een roman geschreven, vertelde ze, die zich grotendeels in Amsterdam afspeelde, tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ze had daarvoor een paar maanden lang onderzoek gedaan in Amsterdam en iemand had haar gezegd dat ze mij maar eens moest benaderen. Niet alleen om het boek te vertalen, maar ook om een Nederlandse uitgever te vinden. Ik krijg wel vaker dergelijke verzoeken, en meestal loopt het op niets uit. Ik reageerde daarom wat afhoudend, maar ze liet zich daar niet door weerhouden en vroeg of ze het mocht opsturen. Dat mocht.

TUSSENDOOR EVEN EEN UPDATE (VAN EEN UPDATE VAN EEN UPDATE): DIT ARTIKEL SCHREEF IK IN DECEMBER 2017. SINDS 19 MAART LIGT SONJA’S ZOON IN DE BOEKWINKELS. VAN 9 TOT 21 APRIL VERBLEEF EMUNA ELON IN DE SCHRIJVERSRESIDENTIE BOVEN BOEKHANDEL ATHENAEUM IN AMSTERDAM EN WAS ER GELEGENHEID HAAR TE ONTMOETEN. ZO HEEFT DOCUMENTAIREMAKER RENÉE SANDERS HAAR OP 15 EN 18 APRIL GEÏNTERVIEWD IN DE OPENBARE BIBLIOTHEEK AMSTERDAM OP HET ROELOF HARTPLEIN EN IN BOEKHANDEL ATHENAEUM ROETERSEILAND. INMIDDELS ZIJN ER OOK RECENSIES EN INTERVIEWS VERSCHENEN. ZOALS DEZE ZEER LOVENDE BESPREKING VAN MICHEL KRIELAARS IN NRC HANDELSBLAD VAN 15 JUNI 2018 EN DIT MOOIE INTERVIEW VAN MARJOLIJN DE COCQ IN HET PAROOL VAN 5 MEI 2018.

Een paar weken later arriveerde het boek, Bajit al majim rabiem (letterlijk ‘Huis op veel water’). Ik begon erin te lezen en na een paar hoofdstukken was ik verkocht: dit wilde ik beslist vertalen en ik zou ook zorgen dat het een uitgever kreeg. (Voor een beschrijving van de inhoud verwijs ik voor het gemak naar de foto van de aanbiedingstekst hieronder: even klikken op de foto.) Ik benaderde Nelleke Geel van Atlas Contact, een vrij intuïtieve keuze, maar ik had het gevoel dat dit een boek was dat haar zou kunnen aanspreken. Ze reageerde meteen enthousiast, maar het had nog heel wat voeten in aarde voordat ze – tot mijn grote vreugde – definitief ja zei, tegen een boek dat ze zelf niet kon lezen, op wat vertaalde fragmenten na. Eind 2016 kon ik echt aan de slag, en nu is het boek klaar om naar de zetter te gaan en maakt het deel uit van de voorjaarsaanbieding 2018.

Hoewel ik al heel wat gelezen over de jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog, raakte dit  boek me dieper dan alles wat ik me kan herinneren. Hoe dat kwam? Ik denk doordat je als lezer onder de huid kruipt van Sonja, een ‘gewone’ vrouw en moeder die stap voor stap aan den lijve ondervindt wat het betekent om joods te zijn in de oorlog terwijl het dagelijks leven gewoon doorgaat.

De Hebreeuwse titel ‘Huis op veel water’ verwijst naar het scheppingsverhaal in Genesis, naar de Kabbala, en ook gewoon naar de werkelijkheid: veel huizen in Amsterdam zíjn letterlijk op het water gebouwd. Dat kun je ook weer metaforisch duiden: Amsterdam, en eigenlijk heel Nederland, maakt zo’n solide indruk, waardoor je je veilig waant, maar in feite is alles gebouwd op drijfzand en, zoals Sonja ervaart, je hoeft er niet op te rekenen dat iemand je eruittrekt.

Hier laat ik het voorlopig bij, voordat het een echte recensie wordt. Het was voor mij een bijzonder project, ook doordat het zich in mijn eigen woonplaats afspeelt. Ik heb de schrijfster een paar keer ontmoet, in Amsterdam en in Jeruzalem, en we hebben samen haar gedetailleerde beschrijvingen van de stad en de gebeurtenissen besproken en zo is er een dierbare band tussen ons ontstaan.

Sonja’s zoon. Vertaald uit het Hebreeuws door Hilde Pach. Atlas Contact, Amsterdam 2018

 

Zie ook wat ik over Sonja’s zoon geschreven heb bij Hoogtepunten en in de nieuwsbrief van Athenaeum Boekhandel en lees hier het eerste hoofdstuk en een deel van het vierde hoofdstuk.

 

 

Dystonie is geen stijlfiguur. Meedoen aan De Tafel van Taal

Met mijn beste vriendinnetje Lydia Rood was ik vorige week – op 13, 14 en 15 maart 2018 – op de televisie te zien in de taalquiz De Tafel van Taal. We hebben elkaar bijna veertig jaar geleden ontmoet in de tweede klas van het gymnasium en sindsdien heeft taal altijd een belangrijke rol gespeeld in onze vriendschap. Daarom dachten we stiekem dat we het er wel aardig van af zouden brengen. En inderdaad zijn we allebei best tevreden over het resultaat. Nadat we gezamenlijk in de eerste en tweede ronde onze tegenstanders hadden overwonnen, moesten we in de derde ronde tegen elkaar. Lydia loste in de finale haar rebus zes seconden sneller op dan ik en was daarmee de winnaar, maar ik had één vraag meer beantwoord dan zij en dat was ook wat waard. Natuurlijk is zo’n quiz een uitdaging, maar al met al blijft het een spelletje. Ikzelf had daarnaast nog een – onuitgesproken – uitdaging. Ik héb namelijk iets, en als je de uitzendingen bekijkt – dat kan hier – kun je dat vast wel zien. Dat iets heet dystonie. 

Dystonie is geen stijlfiguur of taalfout, maar een chronische neurologische aandoening waarbij je hersenen sommige spieren verkeerd aansturen. Daardoor raken die spieren verkrampt en gaat bijvoorbeeld je nek scheef staan, of  je ogen of je kaken willen niet meer open, of een combinatie daarvan, en in sommige gevallen – vooral als je het op jonge leeftijd krijgt – doen bijna alle spieren in je lichaam mee. In de meeste gevallen is de oorzaak niet bekend, en helaas bestaat er ook geen echt geneesmiddel tegen. De symptomen kunnen vaak verlicht worden door – jawel – botoxinjecties.  De werkzame stof in botox is botulinetoxine, een stof die – tijdelijk – spierverlammingen kan veroorzaken. Als dat om de paar maanden in kleine doses in de overactieve spieren wordt gespoten, raken die weliswaar niet verlamd, maar wel wat meer ontspannen. Soms kunnen ook bepaalde medicijnen helpen. Voor ernstige gevallen is er nog een andere oplossing: Deep Brain Stimulation (DBS), oftewel diepehersenstimulatie – een echt Tafel van Taal-woord trouwens (‘diepe-hersenstimulatie’ wordt ook goedgekeurd). Maar goed, bij DBS worden er elektroden ingebracht in je hersenen, die onderhuids naar een soort pacemaker in je borstkas lopen. Met die pacemaker kun je de spieractiviteit regelen. Dit kan verbluffend goede resultaten opleveren, maar niet iedereen heeft er evenveel baat bij en je moet er een zware operatie voor ondergaan.

Zelf heb ik vooral last van spanning in mijn gezicht, mijn nek en mijn bovenlichaam. Sinds vijf jaar geleden de diagnose bij mij werd gesteld, krijg ik botoxinjecties, later aangevuld met medicijnen. Dat verlicht de symptomen wel wat, maar ik blijf altijd spanning voelen. Dat merk ik bij bijna alles wat ik doe: lopen, zitten, staan, fietsen, autorijden, en nog het een en ander. Dat wil gelukkig niet zeggen dat ik die dingen niet meer kán, maar het voelt bijna altijd onprettig en het is vermoeiend. Als ik erg geconcentreerd met bepaalde dingen bezig ben,  worden mijn hersenen soms even afgeleid van de dystonie en merk ik er een tijdje niets van. Ook zwemmen en dansen hebben dat effect. Jammer genoeg komt de spanning altijd terug.

Ik heb regelmatig spiertrekkingen in mijn gezicht, en dat wordt er niet beter op als ik zenuwachtig ben. Daarom vond ik het best spannend om mijn hoofd aan het televisiepubliek bloot te stellen. Ik ben toch maar in het diepe gesprongen, maar hoe het eruitzag, kon ik pas een maand na de opnamen op de televisie zien. ik vind het soms moeilijk om naar mezelf te kijken. Ik hoop dat de gemiddelde kijker meer heeft gelet op het spel dan op de gezichtsuitdrukking van de spelers, maar of dat zo is… Toch ben ik blij – en zelfs een beetje trots – dat ik het heb aangedurfd.

Ik vind het nog steeds moeilijk om te accepteren dat ik dystonie heb. Zo was ik een tamelijk fanatiek hardloper; ik liep halve marathons, en de laatste jaren was ik vooral dol op trailruns. Fysiek is hardlopen nog steeds mogelijk, maar om mijn conditie op peil te houden moet ik driemaal per week trainen, en dat kostte me steeds meer moeite. Het constant aanspannen van je spieren is ook al een soort topsport, waardoor ik te weinig energie overhield. Ik heb allerlei andere activiteiten geprobeerd ter vervanging, maar het hardlopen blijft trekken. Dus telkens begin ik opnieuw en telkens kom ik niet verder dan vijf of tien minuten achter elkaar lopen, in een slakkentempo. Hoe ik dit moet oplossen weet ik nog steeds niet.

Maar waarom vertel ik dit allemaal? Niet voor mezelf. Ik maak er geen geheim van dat ik dystonie heb, maar ik loop er ook niet mee te koop. Ik heb een nare aandoening, waar ik nog dagelijks mee worstel, maar mijn ziekte verergert niet, de meeste dingen lukken me nog wél, ik heb veel inspirerende bezigheden, en – anders dan veel andere dystoniepatiënten – ik kan nog gewoon mijn werk doen. De reden dat ik dit verhaal na lang aarzelen nu toch voor iedereen zichtbaar op mijn website zet, is dat de aandoening meer bekendheid verdient. Tijdens ons optreden bij De Tafel van Taal bleken opeens veel meer mensen mijn website te bezoeken en dat geeft mij nu hopelijk de kans om meer mensen te bereiken.

Naar schatting hebben in Nederland zo’n 10.000 tot 20.000 mensen dystonie. En mogelijk zijn het er nog meer, want de ziekte wordt door huisartsen, fysiotherapeuten en zelfs neurologen vaak niet herkend. Sommige mensen worden wel twintig jaar van het kastje naar de muur gestuurd voordat ze de juiste diagnose krijgen. Doordat dystonie meestal niet zichtbaar gemaakt kan worden op bijvoorbeeld MRI-scans, komt het nog vaak voor dat de aandoening als psychisch wordt beschouwd. Ook ik kreeg aanvankelijk van mijn huisarts te horen: ‘Ga maar iets ontspannends doen.’ Gelukkig kwam ik toch binnen een paar maanden bij een neuroloog terecht, die de diagnose snel stelde.

Dus wat ik maar wil zeggen: herken je iets in de hier beschreven symptomen, bij jezelf of bij iemand anders, blijf er niet over tobben, maar ga naar je huisarts en bespreek waar je last van hebt. Als je eerst meer duidelijkheid wilt hebben of je wilt wapenen met kennis, kijk dan bijvoorbeeld op de website van de Dystonievereniging, waar veel meer informatie te vinden is dan ik hier kan geven. Als je meer wilt weten, kun je mij ook persoonlijk benaderen via het contactformulier van deze website.

Tegen degenen die al weten dat ze dystonie hebben, wil ik zeggen: je staat er niet alleen voor. Zeker als je pas de diagnose hebt gekregen, lijkt dat soms wel zo. Niet alle neurologen zijn even communicatief begaafd, en vooral in grote ziekenhuizen is de communicatie vaak slecht geregeld en wordt er veel langs elkaar heen gewerkt zonder dat je daar als patiënt inzicht in hebt, terwijl je er wel de dupe van kunt worden. Maar zelfs als dat allemaal goed loopt, is het vinden van de juiste behandeling vaak een moeilijk en langdurig traject, waarover je misschien ook wel eens met lotgenoten zou willen praten. De Dystonievereniging heeft lotgenotencontactgroepen, maar waar ikzelf het meeste baat bij heb, zijn onafhankelijke besloten Facebookgroepen voor en door patiënten.

Tot slot: ik weet hoe verleidelijk het is om in je schulp te kruipen en je af te sluiten van de boze buitenwereld, en soms zit er ook even niets anders op. Gevoelens van verdriet, schaamte en zelfs depressie zijn heel normaal, en soms kun je letterlijk je bed niet uit komen, maar als het even kan, probeer dan toch je leven niet uitsluitend door je ziekte te laten bepalen. Laat zien wat je waard bent, al hoeft dat echt niet te betekenen dat je met je hoofd op de televisie komt.