Artikelen - Pagina 18 van 19 - Hilde Pach

Afkicken in Jeruzalem. Roman van David Grossman

Door Hilde Pach in Jodendom, Literatuur, Recensies
13 september 2002

David Grossman schrijft graag tweelingboeken. In het ene boek behandelt hij een thema diepgravend en serieus, in het volgende luchtiger, en vaak meer op jongeren gericht. Zo was Het zigzagkind, een avonturenverhaal over een jongen aan het begin van de puberteit, het luchtige antwoord op De grammatica van het gevoel, waarin een jongen van dezelfde leeftijd worstelt met het vooruitzicht om volwassen te worden. In de roman Jij bent mijn mes, die twee jaar geleden in vertaling verscheen, probeert een man een vrouw te bereiken door haar brieven te schrijven. Er ontwikkelt zich een liefdesrelatie, maar uitsluitend op papier, want de man durft de vrouw niet te ontmoeten. In het kortgeleden vertaalde ‘tweelingboek’ De stem van Tamar is een jongen op zoek naar een meisje, maar met de uitdrukkelijke bedoeling haar wel te vinden.

Het begint allemaal met een hond. Een vrouwtjeshond die losliep door Jeruzalem en naar het asiel is gebracht. De zestienjarige Assaf heeft een vakantiebaantje bij de gemeente en krijgt de opdracht de eigenaar op te sporen. Assaf heeft geen idee waar hij zoeken moet, maar de hond neemt hem letterlijk op sleeptouw. Als een bezetene rent ze met hem door de straten van Jeruzalem, eerst langs een pizzabakker, die bij het zien van de hond meteen aan het bakken slaat, en vervolgens naar een soort klooster, waar hij de Griekse non Theodora aantreft, die al vijftig jaar niet meer buiten is geweest. Ze beheert een gastenverblijf voor pelgrims van een Grieks eiland die nooit meer zullen komen, want het eiland is inmiddels in zee verdwenen. Van deze excentrieke figuur, die dankzij boeken en kranten en correspondentievrienden precies weet wat zich in de wereld afspeelt, hoort Assaf meer over de eigenares van de hond, Tamar. Een meisje van zijn leeftijd, dat regelmatig met haar hond, Dina, bij Theodora langskwam om samen pizza te eten en over het leven te spreken. Juist tegen iemand die het leven alleen maar van horen zeggen kende, durfde Tamar te vertellen wat haar dwarszat. Maar de laatste maand is ze niet meer geweest. Assaf begint te vermoeden dat die Tamar wel eens een heel bijzonder iemand zou kunnen zijn.

Grossman heeft zich bij het schrijven van De stem van Tamar laten inspireren door zijn kinderen. Zij mochten het onderwerp bepalen; zij hebben er – als we de schrijver mogen geloven – zelfs voor gezorgd dat het treurige einde dat hij in petto had, omgebogen werd tot een happy end. Het is dan ook in de eerste plaats een boek voor jongeren geworden. Zij zullen zich onmiddellijk herkennen in de twijfels en problemen en verlangens van Assaf en Tamar. Het boek is bovendien toegankelijk en met veel vaart geschreven en heeft een duidelijke, misschien voor volwassenen iets té duidelijke plot. Wat het boek voor oudere lezers toch de moeite waard maakt, is Grossmans vermogen om in de huid van pubers te kruipen en om de subtiele en vaak moeizame overgang van kind naar volwassene te beschrijven.

Terwijl Assaf in het wilde weg op zoek gaat naar Tamar, krijgt de lezer stukje bij beetje haar verhaal te horen, dat al een maand voor Assafs zoektocht begint. Als haar ouders met vakantie zijn, begint zij, samen met Dina, een nieuw leven – als straatmuzikant. En zingen kan ze, als zangeres in een professioneel jeugdkoor. Maar op straat zingen is wel even wat anders dan op een concertpodium. Grossman beschrijft erg mooi hoe ze haar remmingen overwint en ten slotte een wordt met haar stem. Maar eigenlijk is het haar daar niet om begonnen. Ze wil iemand die haar heel na staat van de ondergang redden. Al moet ze zich daarvoor in de drugsscene van Jeruzalem begeven. Geen geringe opgave voor een meisje van zestien. De combinatie van haar eenzaamheid, kwetsbaarheid en vastberadenheid zal weinig lezers onberoerd laten.

Na enige tijd slaagt Tamar erin opgenomen te worden in een soort kolonie van straatmuzikanten en -artiesten, onder leiding van de onbetrouwbare Pesach. In ruil voor gratis kost en inwoning in een vervallen ziekenhuisgebouw staan zij hun honorarium aan hem af, terwijl Pesachs handlangers de inkomsten nog verhogen door tijdens de optredens de zakken van het publiek te rollen. Grossman beschrijft dit zo geloofwaardig dat Shimon Peres in een toespraak zijn schande uitsprak over dergelijke praktijken en harde maatregelen aankondigde. Groot was zijn ontgoocheling toen Grossman hem vertelde dat hij Pesachs kolonie verzonnen had.

Niet verzonnen zijn de Russische drugsverslaafden, jongetjes van een jaar of twaalf nog maar, die leven in de halfverwoeste huizen van het voormalige Arabische dorp Lifta. Ook hierheen wordt Assaf meegevoerd door de onvermoeibare Dina. Het blijkt dat Tamar hier is geweest, op zoek naar iemand. Tot zijn verbazing treft Assaf bij een van de jongetjes naast een spuit, zilverpapier en een pistool ook een bekend kinderboek aan, over draken.

Hier wordt een ander Jeruzalem beschreven dan we kennen. Grossman toont de duistere wereld die schuilgaat achter de gezellige straatmuzikanten en de schitterende natuur rond Jeruzalem. Even ongebruikelijk is de onbekommerdheid waarmee de hoofdpersonen door de stad lopen. Niemand kijkt schichtig om zich heen op zoek naar zelfmoordterroristen, niemand is bang om in de bus te stappen. Nu was het boek al verschenen voordat de aanslagen bijna twee jaar geleden losbarstten, maar het is ook een bewuste keus van Grossman om zijn literaire werk niet te belasten met de alledaagse politieke werkelijkheid. Als schrijver van essays en artikelen waarin hij zijn kritiek op het Israëlische beleid laat blijken, houdt hij zich er meer dan genoeg mee bezig. En de Israëlische lezer heeft er al evenmin behoefte aan. Enig escapisme is momenteel onontbeerlijk om psychisch te overleven.

Maar escapistisch is De stem van Tamar zeker niet. Want gaandeweg blijkt dat Tamar haar hele actie heeft opgezet om haar broer Sjaj te redden, een talentvol gitarist die aan heroïne verslaafd is en door Pesach min of meer in gijzeling gehouden wordt. De passages over de relatie tussen Tamar en haar twee jaar oudere maar veel kwetsbaarder broer behoren tot de mooiste in het boek. Midden in Jeruzalem organiseert Tamar een spectaculaire ontsnapping, waarbij ze niet alleen tegen de handlangers van Pesach moet strijden, maar ook tegen het defaitisme van haar verslaafde broer. Het loopt goed af, zij het dat Dina in de commotie achterblijft.

Maar Tamar heeft zich bovendien ten doel gesteld haar broer te laten afkicken op een geheime plaats. Na een zwerftocht van twee dagen komen ook Assaf en Dina daar uiteindelijk terecht. Wat zich daar afspeelt, is niet anders dan ontroerend te noemen. De aarzelende toenadering tussen de twee zestienjarigen, die tegelijkertijd het hartverscheurende afkickproces van Sjaj onder controle moeten zien te houden. Het loopt nog bijna mis door een wraakactie van Pesach, maar, zoals het in een jeugdboek hoort, alle losse eindjes worden netjes afgehecht. Al blijft het de vraag of Sjaj het zal redden. Toch is er één personage dat de lezer echt in onzekerheid laat: de non Theodora, die na vijftig jaar opsluiting haar verblijf verlaat en in haar eentje zomaar de drukke straat op gaat. Wat zal er van haar worden?

David Grossman: De stem van Tamar. Roman. Vertaald uit het Hebreeuws door H. Man. Cossee. 414 blz. € 22,90.

Deze recensie verscheen oorspronkelijk in iets ingekorte vorm in NRC Handelsblad van 13 september 2002. De versie zoals hij in de krant is verschenen kun je hier lezen.

David Grossman, De stem van Tamar, H. Man, Israël, Jeruzalem, NRC, Shulamith Bamberger

In de steek gelaten. Israëliërs en Palestijnen, elf jaar na hun bezoek aan Nederland

Door Hilde Pach in Jodendom, Maatschappelijk
10 augustus 2002

Terwijl Palestijnen zelfmoordaanslagen plegen en Israëliërs keihard terugslaan, kijken jonge mensen uit beide kampen terug op hun ontmoeting in Amsterdam, elf jaar geleden. Net zoals toen hopen ze op vrede, maar hun wanhoop is niet ver weg.

Twee jaar geleden werd de vader van Hisham Abdallah doodgeschoten door Israëlische militairen. Ze wilden zijn huis bij Ramallah doorzoeken, omdat ze zijn broer – ten onrechte – verdachten van lidmaatschap van Hamas. Zijn vader hoorde geluiden, hij dacht aan dieven. Gewapend met een pistool ging hij het dak op en vuurde kogels af. De militairen schoten terug. Ze raakten hem in het hoofd.

,,Dat heeft mij alleen maar in mijn overtuiging gesterkt dat de bezetting moet ophouden”, zegt Abdallah. Hij is journalist bij het persbureau Agence France Presse in Jeruzalem en woont in een dorpje bij Ramallah. Hij was erbij toen Palestijnen in augustus 2000 twee Israëlische militairen lynchten. ,,Het was de enige keer in mijn leven dat ik echt bang was. Ik zag hoe intens de haat was tegen de bezetters.”

Het is dezelfde Hisham Abdallah die elf jaar geleden zei: ,,Als wij politici waren, was er allang vrede.” Toen, najaar 1991, verbleef hij met negen andere Palestijnen en acht Israëliërs op uitnodiging van D66 in Amsterdam. De Israëliërs, in meerderheid studenten, waren lid van Ratz, een partij die ijverde voor gelijke rechten van joden en niet-joden in Israël en voor de stichting van een Palestijnse staat, en die tegenwoordig onderdeel uitmaakt van Meretz, een linkse partij die hetzelfde voorstaat.

Van de groep Palestijnen waren de meesten student die op de Westelijke Jordaanoever woonden. Ze logeerden in Amsterdam bij gastgezinnen – telkens één Palestijn en één Israëliër – en ze trokken ruim een week intensief met elkaar op.

Indertijd was ik betrokken bij de organisatie van het bezoek en de afgelopen tijd vroeg ik me vaak af hoe het met hen zou gaan. Kijken ze verbitterd terug op hun idealisme van toen, of geloven ze nog steeds in vrede? Ik besloot het hun te gaan vragen en nam het vliegtuig naar Israël. De meeste Israëliërs kon ik vinden, maar met de Palestijnen kwam ik moeilijker in contact en dan alleen per telefoon.

De groep behoorde in 1991 tot een voorhoede. Het was Israëliërs nog verboden contact te hebben met PLO-leden, terwijl het voor Palestijnen niet gebruikelijk was om op vriendschappelijke voet met Israëliërs te verkeren. Ze werden het toen eens over de oplossing van het conflict: beëindiging van de Israëlische bezetting en de vorming van een Palestijnse staat. En elf jaar later staan zowel Israëliërs als Palestijnen nog steeds achter deze oplossing.

Kemphanen

Maar vrede lijkt nu verder weg dan ooit. Nadat twee jaar geleden de vredesonderhandelingen tussen toenmalig premier Barak van Israël en PLO-leider Arafat in Camp David waren mislukt, begonnen de Palestijnen met zelfmoordaanslagen en pleegden de Israëliërs vergeldings- acties. Ze staan tegenover elkaar als kemphanen die elkaar de zee in willen drijven, wat ook zijn weerslag heeft op de groep die elf jaar geleden naar Nederland kwam.

Want ja, op sommige punten staan zij ook tegenover elkaar. Zo is de Israëliër Ilan Bar (43, architect) hevig teleurgesteld in Arafat. Elf jaar geleden zei hij: ,,Een van de sleutelbegrippen om de kloof te overbruggen, is zelfkritiek. Dat geldt voor hen, maar net zo goed voor ons.” Nu vindt hij dat de Palestijnen wel eens wat kritischer naar zichzelf zouden mogen kijken. Volgens hem had Arafat het vredesaanbod van Barak met beide handen moeten aannemen. ,,Geen enkele Israëlische premier heeft ooit zo zijn nek uitgestoken.” Waarom moesten de besprekingen tussen Barak en Arafat twee jaar geleden stuklopen op een ondergeschikt punt, over iets waarover elf jaar geleden helemaal niet gesproken was, namelijk het recht op terugkeer van Palestijnen naar hun woonplaats of naar die van hun familie? Bar: ,,We hadden het over een Palestijnse staat en de verdeling van Jeruzalem, niet over de teruggave van Netanya of Haifa.” Maar volgens de Palestijn Hisham Abdallah was dat recht op terugkeer eerder wel degelijk een issue. ,,Maar de praktische betekenis is beperkt, want de meeste buitenlandse Palestijnen willen helemaal niet terug.”

Abdallah denkt dat Arafat voldoende waarborgen heeft ingebouwd om te zorgen dat het joodse karakter van de staat Israël gehandhaafd blijft. Maar Bar blijft van mening dat de Palestijnen niet van twee walletjes kunnen eten: én een eigen staat én een deel van Israël. Zijn vrouw Vivi Wolfsohn (39, wethouder Welzijn in Givatajim bij Tel Aviv) denkt dat de mislukking van Camp David ook aan Barak lag, die te snel resultaat wilde boeken. Zij gelooft dat er na heel veel bloedvergieten wel vrede zal komen, maar ze is bang dat het resultaat voor de Palestijnen niet beter zal uitpakken dan vóór het mislukken van de onderhandelingen.

Gaby Laski (34) was tot voor kort directeur van Vrede Nu en werkt nu als advocaat bij de `Public Committee Against Torture’ in Israël. Elf jaar geleden,in het gebouw van de Tweede Kamer, riep Gaby haar regering op concessies te doen aan de Palestijnen. Daar staat ze nog steeds achter. Wel is ze teleurgesteld in sommige Palestijnse vrienden die de terreur niet veroordelen. Toch wil ze blijven praten met Palestijnen die nog wel in vrede geloven. ,,Elf jaar geleden werkten we samen aan de opbouw van iets nieuws. Nu voelen we ons allebei door de anderen in de steek gelaten. Maar wij zijn de onderdrukkers, we kunnen niet van de Palestijnen verwachten wat we van onszelf eisen.”

Waar Gaby geen excuus voor kan vinden zijn de zelfmoordaanslagen. De andere Israëliërs denken er net zo over. Maar ook onder de Palestijnen staat niemand achter deze vorm van terreur. Tahreer Taha (35, tekenlerares) woont nu in Jenin, waar veel zelfmoordterroristen vandaan kwamen. Tahreer kende geen van hen persoonlijk, maar ze weet dat een collega, leraar bij op haar school, met plannen rondliep. Zijn vrouw hield hem tegen en inmiddels hebben de Israëliërs hem opgepakt. Tahreer kan wel begrijpen dat mensen zich opblazen: ,,Het geeft voldoening om mensen te straffen die jou pijn hebben gedaan”, maar toch is ze er tegen: ,,Israëliërs zijn ook mensen.” Dat is iets wat ze zich elf jaar geleden pas realiseerde, en daarom koestert ze nog steeds hoop op vrede.

Vakantiehuisjes

Initiatiefnemer van het bezoek was Boris Dittrich. Hij is nu Tweede-Kamerlid voor D66 en destijds was hij rechter in Alkmaar en fractievoorzitter van D66 in Amsterdam-Zuid. Mensenrechtenactivist en politicoloog professor Edy Kaufman bracht hem in het najaar van 1990 op het idee. Kaufman wees hem erop dat de jonge generatie alleen een vijandbeeld kende. Pas als Israëliërs en Palestijnen elkaar persoonlijk zouden leren kennen, konden onderhandelingen slagen. Kaufman verwees Dittrich naar Ratz, waar men enthousiast reageerde. Met een aantal Amsterdamse D66’ers en Jonge Democraten organiseerde Dittrich vervolgens het bezoek. Iedereen werkte mee. Burgemeester Van der Heijden van Zandvoort stelde vakantiehuisjes ter beschikking, een hotel bood een diner aan, het gezelschap werd ontvangen in het parlement en door het Centrum Informatie en Documentatie over Israël (CIDI).

Dittrich vond de ontmoeting fascinerend. De Palestijnen, die aanvankelijk gesloten waren en wantrouwend, groeiden steeds meer naar de Israëliërs toe. Na een paar dagen gingen Palestijnen met een paar Israëliërs naar de bioscoop en bekende een Palestijnse aan de Israëliërs dat ze als moslim toch sherry dronk – uit een theekopje, zodat niemand het in de gaten had.

Dittrich moet nu tot zijn spijt vaststellen dat van het uiteindelijke doel – dat de Israëliërs en Palestijnen na terugkomst een soort vredesgroep zouden vormen – niet veel terecht is gekomen. En het is voor Dittrich de vraag of dat alsnog gebeurt nu de standpunten zich verharden en de berichtgeving almaar eenzijdiger wordt en ,,kritiek op Israël te vaak wordt vermengd met antisemitisme”.

Ook op de groep heeft de ontmoeting grote indruk gemaakt. Voor een aantal Palestijnen was het de eerste keer dat ze buiten de Palestijnse gebieden kwamen, en de meeste Israëliërs kenden Palestijnen hoogstens als obers of uit hun diensttijd in de bezette gebieden. Maar zodra je van dezelfde tafel eet, is het belachelijk om elkaar als vijanden te beschouwen, vond Gaby Laski. Ze lachten om dezelfde grappen, hielden van hetzelfde eten. Ze hadden zoveel gemeen dat Laski dacht: zie je wel, er is een oplossing mogelijk. En als die er niet komt, ligt het aan de leiders.

,,We dachten dat we alle problemen in de wereld konden oplossen”, herinnert Ori Leuchter (34) zich. Hij is nu eigenaar van een evenementenbureau in Tel Aviv, dat onder meer de Gay Parade organiseert. Hij had in 1991 nog nooit Palestijnen ontmoet en was verrast toen hij merkte dat ze vriendschap met hem wilden sluiten. Maar dat lukte niet bij iedereen. Leuchter, toen student werktuigbouwkunde, logeerde samen met Talal As-Safi, een veertigjarige journalist en advocaat uit het vluchtelingenkamp Shu’fat in Oost-Jeruzalem. Hij hield zich in de groep nogal op de achtergrond. Maar een maand later verscheen hij tijdens de vredesconferentie in Madrid op de televisie als lid van de Palestijnse delegatie. Inmiddels is hij directeur-generaal van het ministerie van Jeugdzaken van de Palestijnse Autoriteit. ,,Ik had weinig contact met Talal”, zegt Leuchter, ,,maar niet omdat hij Palestijn was. Hij was veel ouder dan ik. Als ik ’s avonds thuiskwam, lag hij al in bed, en als hij aan het ontbijt zat, sliep ik nog.”

Ook Tahreer Taha, toen student wiskunde in Oost-Jeruzalem, had een geweldige tijd. ,,We voelden ons zo verwant met elkaar.” Toen ze foto’s maakte van haar Israëlische groepsgenoten, zei ze voor de grap: ,,Daar kan ik dan mee zwaaien als ze me komen arresteren.” En dat was speciaal bedoeld voor Ilan Feldman, die als dienstplichtig commandant bij de infanterie in Gaza was opgetreden tegen Palestijnen.

,,Je kunt wel mooi over vrede praten”, wierpen de Palestijnen Feldman voor de voeten, ,,maar wat hebben we daaraan als je ons doodschiet? Je zou dienst moeten weigeren.” Feldman betoogde dat hij nog nooit iemand had gedood, en dat dienstweigeren niets oploste: ,,Dan gaat er iemand anders in mijn plaats die er misschien veel extremere ideeën op nahoudt.”

Ilan Feldman is nu 35 jaar en werkt bij Amnesty International, zowel in Israël als op het hoofdkantoor in Londen. Als reservist heeft hij nog vaak tegenover Palestijnen gestaan. ,,Later gooiden ze niet met stenen, maar schoten ze op ons. Dan dacht ik niet: stel dat ik iemand tref die ik in Nederland ontmoet heb. Als je onder vuur genomen wordt, denk je daar niet aan. Dat was voor mij juist een reden om voor vrede te ijveren.”

Gescheiden klassen

Dat ze elkaar uit het oog verloren zijn, vindt bijna iedereen jammer. Maar ze vinden het tragisch dat Israëliërs en Palestijnen nu vrijwel geen contact meer met elkaar hebben, terwijl ook de verhouding tussen joodse en Arabische Israëliërs verslechtert. Zo bouwde architect Ilan Bar in Jaffa een school waar joodse en Arabische kinderen samen les zouden krijgen. Toen hij net klaar was, brak de tweede intifadah uit en wilden de joodse ouders hun kinderen niet meer samen met Arabische kinderen naar school laten gaan. Er werden gescheiden klassen gemaakt en nu wordt er een hele nieuwe joodse school gebouwd.

Het conflict heeft ook invloed op kinderen, die nergens heen mogen, die trauma’s kunnen krijgen. De Palestijnse Rihab Essawi maakt zich zorgen over haar zoontje van vijf. Die kan vaak niet naar school, zoals zijzelf niet naar haar werk kan op het ministerie van Welzijn van de Palestijnse Autoriteit in Ramallah door de roadblocks in Oost-Jeruzalem. Om die te omzeilen, probeert ze hem nu op een andere school te krijgen, de duurste van Jeruzalem.

Vivi Wolfsohn heeft een zoontje van negen die van zijn vriendjes hoort dat Arabieren slecht zijn en die het raar vindt dat zijn ouders er anders over denken. En terwijl de Israëlische bevolking door de zelfmoordaanslagen meer één wordt, constateert Wolfsohn dat bij de Palestijnen anarchie toeslaat, omdat alles kapot is. ,,Dat hebben wij veroorzaakt, en daardoor worden ook die aanslagen in de hand gewerkt.” Maar het werkt dubbel: ,,Als hier op straat terroristen rondlopen die mij willen vermoorden, dan wil ik me daar wel tegen beschermen.”

Wat is er misgegaan en wanneer? Bertie van Gelder, die destijds begeleider was namens Ratz, denkt dat het fout ging na de moord op Rabin in 1995. Rabin had zich sterk gemaakt voor de in 1993 gesloten Oslo-akkoorden, die perspectief boden op een Palestijnse staat. Van Gelder: ,,Toen is de boel in elkaar gezakt. Zijn moordenaar staat vast elke morgen stralend op in de gevangenis.” Verder vindt ze Sharon ,,een ramp”, maar ze snapt wel dat hij eind maart na de zoveelste zelfmoordaanslag, dit keer in Natanya tijdens het joodse Paasfeest, besloot de Westelijke Jordaanoever binnen te vallen. ,,Dat kun je verwachten, als je op een belangrijke joodse feestdag 28 mensen doodmaakt.”

Toen twee jaar geleden in Camp David nieuwe hoop ontstond op vrede, mislukten de onderhandelingen. Door de onverzettelijke houding van Arafat, vindt Ilan Bar. Nee, niet waar, zegt Hisham Abdallah, wiens Israëlische perskaart dit jaar niet werd verlengd, waardoor hij niet meer in Israël kan werken. ,,Ik ben als verslaggever bij de onderhandelingen aanwezig geweest, en de Palestijnen werden telkens afgeschilderd als de eeuwige verliezer. Het punt is dat Israël nooit bereid is geweest op voet van gelijkheid met de Palestijnen te praten. En dat merk je alleen in het echt, aan de onderhandelingstafel.” Tahreer hoort van haar zwager die bij Arafat op kantoor werkt, dat hij na elke zelfmoordaanslag een woedeaanval krijgt. ,,Hij heeft heus zijn best gedaan. Hij heeft vrede nodig.” Maar waarom moet Amerika dan zo’n druk uitoefenen om Arafat te vervangen? Woedend kan Hisham daarover worden. Hij wil daar pas over nadenken als de bezetting beëindigd is. ,,We mogen ons nog niet eens een kilometer verplaatsen, hoe kunnen we dan het leiderschap hervormen?” Ook Jihad Abu Znead (34) uit Shu’fat vindt dat Amerika zich niet met het Palestijnse leiderschap heeft te bemoeien. Zij is actief in Arafats Fatachbeweging en is secretaris van het plaatselijke vrouwencentrum. ,,Als Arafat wegvalt, wordt de weg vrijgemaakt voor Hamas. Is dat soms wat Israël wil?”

Intussen is Israël in juni begonnen aan de bouw van een muur langs de Westelijke Jordaanoever, bedoeld om Palestijnse aanslagen tegen te gaan. Vivi Wolfsohn: ,,Het lost niets op. Er moet een politieke oplossing komen, liefst met behulp van een internationale vredesmacht.”

Maar haar man zegt: ,,Als door zo’n muur de aanslagen drastisch verminderen, krijgt de bevolking meer vertrouwen en is het eenvoudiger om tot een vredesovereenkomst te komen. En een internationale vredesmacht werkt alleen maar als het geweld al is opgehouden. Anders wordt die gemangeld door beide partijen.”

Wat moet je met zo’n Berlijnse Muur, vraagt de Palestijnse Rihab verontwaardigd. ,,Die wekt alleen maar agressie en isoleert vooral de Palestijnen die geen geweld willen gebruiken. Aanslagen houd je er niet mee tegen.” Maar Gaby heeft als lid van het bestuur van Meretz een partijvoorstel ondertekend om zo’n muur te bouwen en tegelijkertijd vredesonderhandelingen te beginnen. ,,Het kan een tijdelijk middel zijn om de terreur te stoppen.” Maar voegt ze daaraan toe: ,,Het is veel beter om te zorgen dat de Palestijnen wat te verliezen hebben. Dat ze hun waardigheid herwinnen en een gewoon leven kunnen leiden.”

Wat moet er gebeuren? Iedereen is het eens over de uiteindelijke oplossing: er moet een eind komen aan de bezetting van de Palestijnse staat. Maar of dat ook kan met de huidige leiders, betwijfelen ze allemaal.

Niemand zegt nee

Misschien moet de groep van Israëliërs en Palestijnen daarover nog eens in Amsterdam doorpraten. Niemand zegt nee. Maar de Palestijnen zijn nogal afhoudend. Sommigen gaan er bij voorbaat van uit dat de Israëliërs niet willen. Maar de meeste Israëliërs zijn juist enthousiast. Bertie gaat meteen op zoek naar het telefoonnummer van Tahreer. Tot vier jaar geleden belden ze elkaar regelmatig, maar Tahreers man en haar schoonmoeder waren er tegen dat ze contact had met Israëliërs. ,,Nu denk ik toch: zal ik haar bellen?”, zegt Bertie. Ilan Bar en Hisham Abdallah gaan elkaar e-mailen, om te kijken of ze het alsnog eens kunnen worden over het recht op terugkeer. Tahreer Taha voelt aanvankelijk weinig voor een ontmoeting: ,,Het zou in geschreeuw ontaarden.” Maar dan zegt ze resoluut: ,,Ik beschouw de Israëliërs niet als vijanden, hoor. Sommigen zou ik best weer willen zien.”

Dit artikel verscheen op 10 augustus 2002 in het Zaterdags Bijvoegsel van NRC Handelsblad. Je kunt het hier als PDF lezen.

D66, Israël, Palestijnen

Het rijke joodse leven

Door Hilde Pach in Jodendom, Literatuur
24 juli 2002

Toen de Amsterdamse Bijenkorf vier jaar geleden een signeersessie hield van joodse auteurs uit verschillende landen, stroomde het publiek massaal toe. Israëlische grootheden als Amos Oz, Meir Shalev en David Grossman hadden niet te klagen over belangstelling, maar er was één waarvoor men zich letterlijk verdrong: Chaim Potok. De Amerikaans-joodse schrijver, die gisteren op 73-jarige leeftijd aan kanker overleed, was in Nederland vooral in de jaren negentig erg populair. Zijn boeken kwamen hier eerder uit dan in de VS. De literaire kritiek was minder enthousiast. Hoewel hij, zeker voor zijn eerste boeken, werd geprezen om zijn rijkgeschakeerde beschrijvingen van de joodse wereld, vond men zijn werk te simplistisch.

Potoks eerste roman, The Chosen (`Uitverkoren’), uit 1967 vormde voor veel lezers een onvergetelijke kennismaking met de wereld van het chassidisme. Het is vooral het verhaal van de vriendschap tussen Danny Saunders, zoon van een chassidische rabbijn en Reuven Malter, zoon van een talmoedonderzoeker met moderne opvattingen. Ondanks alle wederzijdse vooroordelen voelen zij zich tot elkaar aangetrokken. En terwijl Danny, voorbestemd om zijn vader op te volgen, uiteindelijk besluit psychologie te gaan studeren, gaat Reuven naar een rabbijnenopleiding. Het gaat hier niet om de strijd tussen orthodox en seculier, maar tussen verschillende vormen van godsdienstbeleving. Toch is de kloof tussen beide milieus onvoorstelbaar groot. Wat het boek vooral de moeite waard maakt, is het gewetensconflict van Danny, die gefascineerd is door het werk van Freud, maar beseft dat hij daarmee de relatie op het spel zet met zijn vader, die hij tegelijkertijd vreest en bewondert. Wat veel lezers diep geraakt heeft, is de sfeer van geborgenheid, de warmte van de chassidische gemeenschap, de gezellige sjabbatmaaltijden, het dansen tijdens een bruiloft, de vurige discussies over talmoedpassages. Het verlangen naar zo’n wereld – meer bij niet-joden dan bij joden – maakte The Chosen tot een bestseller, zeker nadat het in 1982 verfilmd was.

Potoks volgende roman, The Promise (1969), is een vervolg op The Chosen, terwijl My Name is Asher Lev (1972) en In the Beginning (1975) zich in hetzelfde milieu afspelen.

Potok beschreef de wereld waaruit hij zelf voortkwam. Hij groeide op in de Bronx in New York, als oudste zoon van orthodox-joodse Poolse immigranten. Engelse schrijvers zoals Evelyn Waugh en James Joyce lieten een onvergetelijke indruk bij hem achter. Hij studeerde in 1954 af aan het Jewish Theological Seminary in New York in Hebreeuwse literatuur en volgde de opleiding tot `conservative’ (vergelijkbaar met liberaal-joods) rabbijn. In 1965 promoveerde hij. Hij doceerde aan verschillende universiteiten, maar zag zichzelf vooral als schrijver.

Van 1955 tot 1957 diende Potok als legerrabbijn in Korea en Japan. De weerslag hiervan is terug te vinden in The Book of Lights (1981), over een legerrabbijn die geconfronteerd wordt met een volstrekt andere wereld. Het boek stelt vooral vragen en anders dan in eerdere boeken voelt de hoofdpersoon zich gaandeweg aangetrokken door de mystieke Kabbala.

Terwijl The Book of Lights het Verre Oosten van buitenaf beziet, beschrijft I Am the Clay (1992, maar al in 1991 verschenen als Het stof der aarde) drie Koreanen van binnenuit, die in de jaren vijftig vluchten voor het oorlogsgeweld. Opvallend is dat er niets joods is aan dit boek. Er is wel vermoed dat Potok dit boek meteen na zijn ervaringen in Korea heeft geschreven, maar zelf sprak hij dit tegen: ,,Ik kon dit pas schrijven nadat ik mijn eigen wortels had onderzocht.”

Necrologie van Chaim Potok. Oorspronkelijk verschenen in NRC Handelsblad van 24 juli 2002

Chaim Potok, necrologie

‘Ik denk dat Den Uyl mij een rare kwast vond.’ Dries van Agt over de kabinetsformatie van 1977

Door Hilde Pach in Interviews, Maatschappelijk
5 juli 2002

Najaar 1977. Binnen enkele etmalen waren de politiek leiders Dries van Agt en Hans Wiegel het met elkaar eens en was het kabinet CDA/VVD een feit. De PvdA van de bevlogen Joop den Uyl verdween na maanden van kabinetsonderhandelingen in de oppositie.

Het leek een eenvoudige kabinetsformatie te worden na de Tweede Kamerverkiezingen van 25 mei 1977. De PvdA had met 53 kamerzetels een grandioze verkiezingsoverwinning geboekt. Met de 49 zetels van het CDA was dat ruim voldoende voor een meerderheidsregering. Deelname van D’66 (toen nog met apostrof) met acht zetels leverde een nog comfortabeler meerderheid op. Den Uyl werd formateur en verwachtte snel een kabinet te kunnen vormen. Maar de trauma’s van het kabinet-Den Uyl (1973-1977) drukten een zwaar stempel op de onderhandelingen. Niet voor niets werd dit kabinet een ‘vechtkabinet’ genoemd. De progressieven en confessionelen hadden voortdurend met elkaar in de clinch gelegen en uiteindelijk viel het kabinet in maart 1977 op de grondpolitiek: het conflict ging over de vraag hoe grondspeculatie door particulieren moest worden tegengegaan.
Toen er eind oktober 1977 dan eindelijk een akkoord was, liep het alsnog mis op de portefeuilleverdeling. CDA-lijsttrekker Dries Van Agt was er van begin tot eind bij. Ruim een half jaar na de verkiezingen presenteerde niet Den Uyl maar hijzelf een nieuw kabinet van CDA en VVD, dat met 77 zetels een krappe meerderheid had.

Hoe heeft u de formatie ervaren?
‘De 49 zetels van het CDA vormden een goed resultaat, maar de PvdA behaalde een victorieuze overwinning: 53 zetels. Daarmee zou het land, dacht vrijwel iedereen, zeker een kabinet krijgen waarvan PvdA en CDA de hoofdbestanddelen zouden zijn, eventueel met D’66 erbij. Ik dacht dat zelf ook. Overigens bestond het CDA formeel nog niet. ARP, KVP en CHU vormden nog aparte politieke partijen, maar ze traden op met een gemeenschappelijke lijsttrekker en bundelden zich in het parlement tot één fractie.’

Wat wilde u bereiken?
‘Een regeerakkoord waarin het CDA veel duidelijker herkenbaar zou zijn dan in het eerste kabinet-Den Uyl. Waarin dat zich zou moeten manifesteren, daarover gingen we bakkeleien. Daarbij behoorde natuurlijk de grondpolitiek Op het progressieve wensenlijstje stond verder de wet op de vermogensaanwasdeling (VAD), bedoeld om werknemers te laten delen in het vermogen van hun bedrijf. Daarvan moesten wij in de door de PvdA gewenste vorm niets hebben. Abortus was ook een hete kwestie. En natuurlijk had je de hele financieel-economische politiek. De economische situatie begon te verslechteren. We moesten afspraken maken over bezuinigingen.’

Werd er naar u geluisterd?
‘Jawel, want de sociaal-democraten hadden me nodig. Zonder het CDA kon er geen kabinet met een parlementaire meerderheid komen. Het curieuze van de situatie was dat de PvdA het CDA nodig had, terwijl het CDA op papier ook met de VVD kon pacteren. Daarom stond ik vrij sterk.’

Wat vond u van uw gesprekspartners van PvdA en D’66?
‘Aardige mensen, to begin with. De media meenden in grote meerderheid dat Den Uyl en ik elkaar niet konden uitstaan. Maar persoonlijk konden wij het best met elkaar vinden, al hadden we totaal verschillende naturen. Den Uyl was een workaholic van uitgesproken calvinistische signatuur: met bloed, zweet en tranen moest de tocht door het tranendal worden afgelegd. Zwier, roomse blijheid, dat was hem vreemd. Ik denk dat Den Uyl mij een rare kwast vond.
Maar Liesbeth, zijn vrouw, die kon mij niet luchten of zien. Dat bleek ten duidelijkste in 1987, na het overlijden van Joop. Er kwam een grote afscheidsplechtigheid in de Nieuwe Kerk in Amsterdam, voor een brede vertegenwoordiging van de natie. Ik was in die tijd ambassadeur van de Europese Gemeenschap in Washington, maar toevallig even in Nederland. Ik was vast van plan daarheen te gaan, maar aan de vooravond van de bijeenkomst kreeg ik een telefonische mededeling, onder veel verontschuldigingen, van Wim Meijer, toen fractievoorzitter van de PvdA. Liesbeth had aangekondigd dat zij misbaar zou maken als ik mij zou vertonen. Ik heb toen natuurlijk besloten weg te blijven.
Dan was er Ed van Thijn. Zijn Dagboek van een onderhandelaar maakt duidelijk dat hij mij problematischer vond dan ik hem. Ik heb hem altijd gewaardeerd, niet alleen om zijn onmiskenbare intelligentie, maar ook om zijn authentieke bewogenheid. Er waren wel botsingen. Hij zou zeggen: Dat komt door Van Agts grilligheid. Ik noem het onderhandelingsspel.

Waarom is de formatie misgelopen?
‘Gedurende de vermoedelijk langste formatie aller tijden was er zo veel vermoeidheid ontstaan, zo veel wrevel en frustratie, dat het incasseringsvermogen steeds kleiner werd. De onderhandelingen liepen uiteindelijk stuk op de zetelverdeling in het kabinet en de personele bezetting. Maar de animo was al aan ernstige erosie onderhevig. Ook in de achterban van de PvdA. Daar riepen steeds meer mensen: Laat ze barsten en het met de VVD proberen. Dan zul je zien dat ze met hangende pootjes terugkomen.’

Heeft u de verdeling van de kabinetsposten aangegrepen om van de PvdA af te komen?
‘Nee, dat gaat te ver. De problemen ontstonden doordat de PvdA zich begon te bemoeien met de keuze van de CDA-kandidaten. Het vooruitzicht dat mensen als Frans Andriessen of Roelof Kruisinga in het kabinet zou komen, was verschrikkelijk voor Den Uyl. En allebei, dat was helemaal uit den boze. Zo begon het afstrepen, het vetoën. Dat slikte onze partij niet. Maar ik was, anders dan Den Uyl, niet bedroefd dat de formatie mislukte.’

Wat gebeurde er nadat de formatie mislukt was?
‘De nieuwe informateur, W.C.L. van der Grinten, kwam na enkele rappe consultaties uit bij de CDA/VVD-formule. Voor die tijd kende ik Hans Wiegel eigenlijk niet, maar hij bleek al heel gauw een joviale, warmhartige persoon, iemand die kon lachen en relativeren. Een geestverwant dus.’

Was dat belangrijker dan politieke geestverwantschap?
‘Het was zeker zeer belangrijk . Het was buitengewoon behulpzaam. In Nederland had je geen partijen van geharnast rechts zoals elders in Europa. De VVD was weliswaar minder begerig om de maatschappij te hervormen, maar ondanks de toenmalige polarisatie waren er geen fundamentele verschillen tussen de grote partijen. En die zijn er nog niet. Niemand wil de sociale zekerheid afschaffen of aantasten, niemand wil naar een feodaal stelsel waarbij werknemers zomaar op straat gezet kunnen worden, iedereen pleit voor sociale gerechtigheid en voor democratisering.’

Hoe kwam de formatie van het CDA/VVD-kabinet tot stand?
‘De facto was de zaak binnen enkele etmalen rond; grote delen van het PvdA/CDA/D’66-akkoord zijn vrijwel letterlijk overgenomen. Maar Hans Wiegel waarschuwde: dat mogen we niet aan de wereld laten weten, want een regeerakkoord moet met zuchten en steunen en veel pijn gepaard gaan. Daarbij had de CDA-fractie in meerderheid geen zin in een kabinet met de VVD. Dit leidde ertoe dat de fractie het akkoord met de VVD zoveel mogelijk amendeerde in de trant van het eerder gesloten akkoord met de PvdA. En waarom accepteerde Wiegel die links ruikende amendementen? Hij zei: “Och Dries, Nederland is het land van de schrift, hier moet alles te boek gesteld worden, met discussie tot op het laatste leesteken. Maar over een half jaar ziet de wereld er heel anders uit en raadplegen we het boek nauwelijks meer.” Dat vond ik heerlijk. Die zin voor relativering is mij zo verwant.’

Keek Wiegel eigenlijk wel naar de voorstellen?
‘Jawel, maar toen ik beschroomd aankwam met maar liefst een 120-tal amendementen van de CDA-fractie op het conceptakkoord, zei hij met een brede glimlach: “Jij krijgt er tweederde van, maar laat eenderde voor mij vallen, want ik moet ook weer thuiskomen.” Het was vooral ritueel gedoe, maar voor het land kwam er een puik resultaat.’

Hoe zat het precies met dat etentje in het Haagse restaurant Le Bistroquet, waar u door een fotograaf van de Telegraaf met Wiegel werd betrapt?
‘Ik weet niet meer wie het initiatief heeft genomen. Het is in ieder geval door zijn toedoen in de pers gekomen. Hij wendde voor van niets te weten en deed dat zo guitig dat ik het hem vergaf, maar het was Wiegel die de Telegraaf had getipt. Waarschijnlijk omdat dan zou worden uitgedragen hoe goed deze politieke voormannen het met elkaar konden vinden.’

Hoe vond u het om premier te worden?
‘Ik wilde dat niet. Toen ik in 1971 werd geroepen om minister van Justitie te worden, waren mijn vrouw en ik het er rap over eens dat ik in al mijn onervarenheid al gauw ongeschikt zou blijken. Maar we zeiden: “Och, laten we het maar proberen, dan kan grootvader later aan zijn kleinkinderen vertellen dat hij een blauwe maandag minister is geweest.” Dezelfde houding had ik in 1977 tegenover het premierschap. Toen de formatie in korte tijd tot voleinding was gebracht, kwam de vraag: wie wordt er premier? Ik ben toen koortsachtig gaan telefoneren met CDA’ers die ik wel geschikt vond: Jelle Zijlstra, Pierre Lardinois, Roelof Nelissen, zelfs – ik zeg ‘zelfs’ vanwege zijn toen al gevorderde leeftijd – Jan van den Brink, die vlak na de oorlog piepjong minister van Economische Zaken was geworden. Ik kreeg de ene afwijzing na de andere. Toen sprak Wiegel: “Nu word jij het dus. We maken ons belachelijk als we geen premier kunnen leveren. En begin er morgen maar aan.”’

En viel het mee?
‘Nee, het viel niet mee. Het was een knap moeilijke tijd. Het begon ermee dat we met 49 en 28 zetels nominaal een meerderheid hadden van twee zetels. Maar de weerstand van de CDA-fractie was niet verdwenen. Er waren zeven “loyalisten”, onder wie fractievoorzitter Willem Aantjes. Zij wilden, in de woorden van Aantjes, “geen binding aangaan met het kabinet”, maar “verbondenheid” tonen. Dat hield in: steun voor kabinetsbesluiten was vooraf niet verzekerd. Ze zouden kritisch, maar welwillend, op hun merites worden getoetst. Daardoor was het steeds zoeken en tasten naar een meerderheid, en is er van de kloeke plannen tot bezuiniging heel weinig terechtgekomen. Niet omdat Van Agt en Wiegel slappe tinussen waren, maar omdat we voortdurend op eieren liepen. Waarom is Frans Andriessen in 1979 afgetreden? Omdat hij als minister van Financiën constateerde dat er weinig terechtkwam van de voorgenomen bezuinigingen. En hij had gelijk, met name waar het om de sector sociale zekerheid ging. Daar zaten de CDA-ministers Wil Albeda en Louw de Graaf, die beiden connecties hadden met de vakbeweging en wier manoeuvreerruimte vanuit de linkervleugel van het CDA werd ingeperkt.’

Binnenkort krijgen we waarschijnlijk weer een CDA-premier, Balkenende, die nog veel minder ervaren is dan u toen was. Zou u hem aanraden premier te worden?
‘De omstandigheden zijn radicaal veranderd. Met de spectaculaire opkomst van de LPF is er aan de Haagse hemel een monument verschenen. Ik zou het zelf niet hebben gedurfd om in Balkenendes situatie premier te worden. Hij durft het wel en daar prijs ik hem om.’

Gepubliceerd in Historisch Nieuwsblad juli/augustus 2002 (nr. 5/6). Je kunt het hier als PDF lezen.

kabinet Van-Agt-Wiegel, politiek, Van Agt

De laatste joden van Litouwen. Terug naar Wilna

Door Hilde Pach in Jodendom, Literatuur
19 januari 2002

Monument in Ponar voor 100.000 vermoorde Litouwers (onder wie 70.000 joden). Foto: Philippe Szpirglas

Ooit was Litouwen een centrum van joodse cultuur. Nu telt de joodse gemeenschap nog maar 5.000 leden. Een Amerikaanse hoogleraar verhuisde naar Vilnius om te redden wat er te redden is. Hij ontmoette mensen die zestig jaar geen Jiddisch meer hadden gesproken. ‘Fantastisch.’

De synagoge van de Litouwse hoofdstad Vilnius zit vol. De voorzanger zingt de sterren van de hemel. Oude tijden lijken weergekeerd. Toen Vilnius niet één maar ruim honderd synagogen had en over wereldberoemde voorzangers beschikte. Deze voorzanger heet Joseph Malovany, en hij is inderdaad wereldberoemd, maar zijn vaste standplaats is de Fifth Avenue Synagogue in New York. Ook de meeste synagogenbezoekers komen van elders. Ze zijn hier ter gelegenheid van het Eerste Wereldcongres van Litwakes – uit Litouwen afkomstige joden. Op uitnodiging van de Litouwse joodse gemeente zijn enkele honderden Litwakes uit de hele wereld een week lang in Vilnius voor een hernieuwde kennismaking met hun land van herkomst.

Hoeveel Litwakes er elders op de wereld zijn, is niet bekend, maar het zijn er zeker meer dan het aantal dat nu in Litouwen woont: vijfduizend, van wie drieduizend in Vilnius. Voor de oorlog telde het land ruim 200.000 joodse inwoners. Vilnius – Wilne in het Jiddisch – was honderden jaren een centrum van joodse cultuur. Belangrijke rabbijnen schreven er hun commentaren; de Gaon van Wilna (1720-1797) was een van de grootste geleerden die het jodendom heeft gekend. Tussen de wereldoorlogen, toen Vilnius bij Polen hoorde, bloeide het wetenschappelijke en culturele leven. Schrijvers en beeldende kunstenaars vormden de groep Joeng Wilne, en het Jiddisch Wetenschappelijk Instituut YIVO – dat tegenwoordig in New York zetelt – werd er opgericht. Maar ook de sjtetls – de joodse stadjes – bruisten van activiteit. Elk sjtetl had een geheel joodse infrastructuur, vaak met een bibliotheek, waar de hele wereldliteratuur in het Jiddisch verkrijgbaar was, scholen waar les gegeven werd in het Hebreeuws of Jiddisch, verschillende synagogen en een verenigingsleven waarin alle stromingen vertegenwoordigd waren.

Aan dit alles kwam een eind toen Duitsland in juni 1941 de oorlog verklaarde aan de Sovjet-Unie, waartoe Litouwen (herenigd met Vilnius) sinds 1940 behoorde. In Litouwen. bracht Hitler voor het eerst zijn Endlösung voluit in praktijk. Overal in het land werden de joden massaal bijeengedreven in het bos, neergeschoten en begraven. Aan het eind van het jaar was de meerderheid al dood. In totaal werd 94 procent van de Litouwse joden vermoord, en van de overlevenden zochten velen een heenkomen in Israël of Amerika.

Meer dan tweehonderd massagraven herinneren nog aan de jodenmoord. Bij de meeste staat een monument, doorgaans vlak na de oorlog opgericht en bekostigd door joodse overlevenden. Pas sinds kort is er een wet die de overheid verplicht voor het onderhoud te zorgen.

Na de oorlog werd Litouwen een sovjetrepubliek. Joodse activiteiten werden verboden. In de jaren vijftig kwam er een toeloop van joden uit Rusland, Wit-Rusland en Oekraïne, waar het nog beroerder was. Zo woonden er in de jaren zeventig toch weer zo’n twintigduizend joden in Litouwen. Tijdens de perestrojka, en helemaal toen het land in 1991 onafhankelijk werd, werden joodse activiteiten weer toegestaan, joodse straten kregen hun namen terug, marmeren gedenkplaten vestigden de aandacht op het joodse verleden. Maar voor velen was de grootste verworvenheid de vrije emigratie naar Israël, waardoor het aantal joden in twaalf jaar daalde van 12.000 tot 5000.

De nieuwe joodse gemeente is er niet minder actief om. Er zijn clubs voor ouderen en jongeren, Hebreeuwse en Jiddische les, lezingen, allemaal redelijk goed bezocht. Alleen het synagogenbezoek houdt niet over. Er is geen vaste rabbijn; af en toe komt er een uit Amerika over. De meeste gemeenteleden zijn geen geboren Litouwers. Daarom verschijnt het mededelingenblad in vier edities: Jiddisch, Litouws, Russisch en Engels. ‘De sociale problemen zijn groot’, zegt dr. Simon Alperovitch, voorzitter sinds 1993. ‘De meeste gemeenteleden zijn oud en krijgen een klein pensioentje. Wij bekostigen – met buitenlandse steun – hun huur en zaken als thuishulp.’ Zijn woorden worden geïllustreerd door de rij oudere mensen die in de gang zitten te wachten op de uitreiking van het wekelijkse voedselpakket.

Cassetterecorder

De Amerikaanse hoogleraar Dovid Katz (1956), die bijna twintig jaar Jiddisch doceerde in Oxford, hoorde als kind in Brooklyn verhalen over joods Litouwen. Zijn vader, de dichter Menke Katz, kwam ervandaan. In 1990 ging Katz zelf naar Litouwen om te zien of hij nog iets kon terugvinden van die wereld en van de taal. ‘Mijn collega’s in Oxford verklaarden me voor gek’, zegt Katz. Maar ze kregen ongelijk. Hij kwam verscheidene joden op het spoor. Ook in Wit-Rusland en Letland, gebieden die vroeger eveneens tot Litouwen behoorden. ‘Ik ontmoette vrouwen die met een katholieke man waren getrouwd en zestig jaar de taal niet meer hadden gesproken. Ze spraken het nog precies zoals voor de oorlog. Het was fantastisch!’

Twee jaar later ging Katz weer. ‘Ik realiseerde me dat we snel moesten zijn. Als we lang wachtten, zouden we niets meer vinden.’ Sindsdien gaat hij elk jaar een maand op expeditie, aanvankelijk gewapend met een cassetterecorder, later samen met een cameraman die alles op video vastlegt.

Een van de eersten die Katz aantrof was Bloeme Katz (1914). Ze woont nog steeds in het sjtetl van haar jeugd, Svintsjan (Švenčionys in het Litouws), 85 kilometer ten noordoosten van Vilnius. Ze kan me geen hand geven, want ze zit tot aan haar ellebogen onder de gefilte fisj die ze net gemaakt heeft. Zoute gefilte fisj, naar Litouws recept, geen zoete zoals in Polen. ‘Dovid Katz was hier elf jaar geleden op zoek naar het geboortehuis van zijn vader’, vertelt ze als ze haar armen heeft afgespoeld. ‘Iemand bracht hem naar mij, omdat ik ook Katz heet. We bleken geen familie, maar ik heb wel in dezelfde straat gewoond als zijn vader. Zo raakten we bevriend.’ Bloeme Katz is waarschijnlijk de enige nog levende oud-leerling van het Lererseminar, een Jiddischtalige pedagogische academie, ze weet alles over haar sjtetl, en ze heeft bekende schrijvers en wetenschappers nog persoonlijk ontmoet.

Jiddisch

Švenčionys had voor de oorlog negenduizend, merendeels joodse, inwoners: ‘Je kon je uitstekend redden als je alleen maar Jiddisch sprak.’ Bloeme kent in haar omgeving een stuk of zes joden, maar van een joods leven is nu geen sprake meer. Gelukkig is ze nog in staat om regelmatig naar Vilnius te gaan. Met de niet-joden in het dorp heeft ze weinig contact. ‘Je weet maar nooit wat zij of hun vaders in de oorlog hebben gedaan.’

Het is een wantrouwen dat door veel joden wordt gedeeld. Hoewel de verhouding tussen joden en niet-joden in Litouwen traditioneel goed was, zijn de Duitsers bij hun beulswerk enthousiast geholpen door Litouwers. Er zijn zelfs slachtpartijen geweest waaraan de Duitsers part noch deel hadden. Pas sinds kort is het niet meer taboe om hierover te spreken. Er zijn boeken over verschenen, zoals Lietuvos žydu (Joden van Litouwen) (Vilnius 1998) van Solomon Atamuk, het eerste boek dat in het Litouws verscheen over de geschiedenis van de joden van de veertiende eeuw tot heden (de Duitse vertaling, Juden in Litauen, is onlangs uitgekomen bij Hartung-Gorre Verlag, Konstanz). President Algirdas Brazauskas heeft in 1995 in Israël officieel excuses aangeboden voor oorlogsmisdaden van Litouwers, en er is, onder voorzitterschap van het joodse parlementslid Emanuelis Zingeris, een commissie ingesteld die onderzoek doet naar zowel nazi- als sovjetmisdrijven door Litouwers begaan.

Bloeme Katz ging in 1935 haar man achterna, die op zoek naar werk naar Rusland was getrokken. Op grond van een onduidelijke aanklacht werd hij in 1937 geëxecuteerd en zij voor twaalf jaar naar een strafkamp in Siberië gestuurd. Haar dochtertje werd in een kindertehuis ondergebracht. In het kamp ontmoette ze haar tweede man, die uit Vilnius kwam. Met hem kreeg ze na hun vrijlating kregen ze nog een dochtertje. ‘Na twee jaar mochten we het land verlaten. Onze oudste dochter hebben we godzijdank teruggevonden. Als “voormalige volksvijanden” mochten we niet in een grote stad wonen, daarom zijn we maar naar mijn oude sjtetl gegaan. Daar was niemand meer die we kenden. We mochten met niemand contact hebben en emigreren was ook niet toegestaan. Het was zo erg dat we een aanvraag indienden om terug te keren naar Rusland. Maar het verzoek werd afgewezen.’

In 1956 werden ze officieel gerehabiliteerd. Toen werd het leven iets gemakkelijker. ‘Vooral voor de kinderen was het belangrijk. We kregen een huis, we konden werk krijgen en de kinderen hebben medicijnen gestudeerd.’

Scheermes

Ten zuiden van Švenčionys ligt Pabradė (Jiddisch: Podbrodz). Hier woont Ziske Sjapiro (1918). Sinds zijn hartaanval vorig jaar woont hij in bij het gezin van zijn zoon. Een paar kilometer verderop is zijn vroegere woning, het voormalige schoolgebouw in het oude sjtetl, te midden van houten huisjes en een enkel stenen huis. (‘Daar woonde de dokter.’) Sjapiro kwam er in 1945 wonen en was er jarenlang de enige jood. ‘Voor de oorlog woonde ik in Ignalina, meer naar het noorden, maar toen ik daar terugkwam, was er niemand meer, geen familie, geen vrienden, niks. Toen ben ik hierheen gegaan.’

Hij gaat zijn oude huis binnen en laat de kaptafel zien, met het scheermes er nog op. ‘Hieraan schoor ik mijn klanten.’ Vroeger had Sjapiro een kapperszaak, maar toen de Russen tien jaar geleden vertrokken, werd alles geprivatiseerd. ‘Ik kon het pand kopen. Maar daar piekerde ik niet over. Ik ben tegen het kapitalisme.’ Twee medewerkers kochten de zaak, en Sjapiro trok zich met zijn scheermes terug in zijn eigen huis.

De oorlog bracht Sjapiro door aan het front, in de zestiende divisie van het Rode Leger. Deze divisie bestond vrijwel geheel uit Litouwers. Op de Joodse Brigade van het Britse leger na was er in de hele wereld geen legeronderdeel waarvan zoveel joden deel uitmaakten. Volgens Solomon Atamuk besloten veel overlevende joden uit deze divisie na de oorlog in Litouwen te blijven, mede omdat de verhouding met hun niet-joodse collega’s zo goed was. Sjapiro dacht er niet over om naar Israël te emigreren. ‘Israël is een nationalistisch land, en waar nationalisme heerst, verbreidt het fascisme zich’, zegt hij ferm.

Mensen als Ziske Sjapiro en Bloeme Katz worden gekoesterd door Dovid Katz. Sjapiro was vaak zijn gids, en Bloeme kwam zelfs een paar maal naar Oxford. In 1998 nam Katz een drastische stap. Hij vestigde zich in Vilnius en werd hoogleraar Jiddisch aan de universiteit. Ook organiseerde hij een jaarlijks zomerprogramma Jiddisch voor belangstellenden uit de hele wereld. De universiteit vond het prima, als het maar geen geld kostte. Met hulp van particuliere financiers heeft Katz met zijn medewerkers vooral van het zomerprogramma een groot succes weten te maken. Jaarlijks komen er zo’n zeventig studenten op af. Deze zomer is de eigen ruimte van het Jiddisch Instituut feestelijk geopend.

Niet iedereen begreep de stap van Katz. Waarom ging hij uitgerekend op een plek zitten waar bijna alle joden verdwenen zijn? Katz: ‘Hier was het hart van het Jiddische leven. Het is goed als studenten dat aan den lijve ondervinden. En zolang hier nog mensen zijn die authentiek Jiddisch spreken, en die bereid zijn een bijdrage te leveren aan het programma, moeten we daar gebruik van maken.’

Katz heeft niet de illusie dat hij het vooroorlogse joodse leven kan reconstrueren. ‘Over een paar jaar is het afgelopen.Voor die tijd willen we zoveel mogelijk vastleggen. Ik wil een dialectenatlas maken, en we leggen een geluids-, video- en fotoarchief aan, niet alleen van de mensen, maar ook bijvoorbeeld van joodse begraafplaatsen, die nu in Wit-Rusland in hoog tempo worden geruimd.’ Katz probeert ook materiële hulp te bieden, al zijn zijn middelen beperkt. ‘Deze mensen hebben nog nooit van compensatie gehoord. We proberen fondsen in te schakelen.’ Ook helpt Katz de enige Jiddische schrijver die nog in de omgeving woont, Hirsj Reles, bij de uitgave van zijn nieuwe boek.

Voorzitter Alperovitch van de joodse gemeente is blij met Katz’ komst. ‘Het is een stimulans.’ Intussen blijft het de vraag hoelang de joodse gemeenschap nog kan voortbestaan. Er zijn nog maar een paar honderd joodse kinderen. De Sjolom Aleichem-school in Vilnius, de enige joodse staatsschool voor basis- en voortgezet onderwijs, heeft 220 leerlingen. Een relatief hoog aantal. Er zijn dan ook nogal wat leerlingen uit gemengde huwelijken bij. En de directeur verwacht dat de meeste leerlingen naar Israël gaan. Als dat waar is, gaat de school weldra aan haar eigen succes ten onder.

De schrijver Markas Zingeris (Kaunas 1947) is een naoorlogse jood die in Litouwen is gebleven. Hij is de oudere broer van parlementslid Emanuelis Zingeris, die een buitengewoon actieve rol speelde en speelt bij de herleving van de joodse cultuur. Markas Zingeris is sceptischer dan zijn broer. ‘De joodse gemeenschap zal eindigen in musea en in schoolboeken. Maar voor de joden die blijven, wordt het joodse erfgoed steeds belangrijker. Je ziet ook dat de Litouwers daar nieuwsgierig naar worden.’

Dat erfgoed is inderdaad te bezichtigen in het nationale joodse museum, het Gaon van Wilna-museum. Vlak na de oorlog ging het open; vier jaar later moest het alweer dicht. Zodra de Russen het land uit waren, werd het – alweer op initiatief van Emanuelis Zingeris – heropend, verspreid over twee gebouwen. Op 23 september 2001, op de herdenkingsdag van de liquidatie van het Wilner getto, trok het museum in zijn nieuwe behuizing, een voormalig joods theater. Aan voormalig joodse gebouwen is in Vilnius geen gebrek.

Antisemitisme

Ondanks de interesse van de Litouwers in het verleden van hun joodse medeburgers stelt Markas Zingeris vast dat er ook antisemitisme bestaat. Er verschijnen regelmatig rare krantenartikelen, en uit een recent bevolkingsonderzoek bleek dat de Litouwers joden niet graag als buren hebben. Al zijn zigeuners nog minder populair.

Zingeris wil de waarden van de groothertogen, die van de 14de tot de 18de eeuw over Litouwen heersten, verdedigen tegen de heersende bekrompenheid: ‘De groothertogen stonden open voor andere culturen. Etnische diversiteit is voor Litouwen veel belangrijker dan toetreding tot de EU.’ Maar het leiden van een volwaardig joods leven is niet meer mogelijk, denkt hij: ‘Wie ervoor kiest hier te blijven, is hooguit een Litouwer van joodse afkomst.’ Zelf heeft hij deze keuze al jong gemaakt. ‘Ik voel me joods, maar mijn plaats is hier. Liever schrijver in Litouwen dan kapper in Tel Aviv.’

Sara Schneider is net zo oud als Zingeris en komt ook uit Kaunas. Haar keuze viel anders uit. In 1971 emigreerde ze met man, kind en ouders naar Israël. ‘De Zesdaagse Oorlog was een grote klap voor de Russen. Dat reageerden ze af op de joden. De situatie werd onhoudbaar.’ Maar eigenlijk werd haar keuze al bepaald in haar jeugd: ‘Alles wat joods was, was verboden. Je kreeg ook niets te horen over de oorlog. Toch hebben mijn ouders me bewust joods opgevoed. Mijn moeder leerde me Jiddisch. Ik besef nu pas hoe moedig dat was. Toen had ik geen idee hoe angstig de situatie was.’ Na Stalins dood in 1953 mocht er meer. ‘Af en toe vonden er zelfs voorstellingen plaats. De joodse zangeres Nechama Lifsjits mocht na haar conservatoriumopleiding nergens optreden. Maar in 1958 gaf ze plotseling een concert met Jiddische liederen in Vilnius. Ik was er ook bij. Dat was iets geweldigs.’

Schneider was in augustus in Vilnius om deel te nemen aan het Jiddische zomerprogramma, aan dezelfde universiteit waar ze ooit Engels studeerde. ‘Ik ben zo blij dat ik hier ben als Israëlisch staatsburger. Ik zou hier niet meer kunnen wonen. De stad is schitterend opgeknapt, maar het is leeg, zielloos zonder joden.’

Gepubliceerd in NRC Handelsblad 19 januari 2002. Je kunt het hier als PDF lezen.

jodenvervolging, Litouwen, NRC, Tweede Wereldoorlog, Vilnius

Waar Grades moeder groente verkocht. Zomercursus Jiddisj in Wilne

Door Hilde Pach in Jodendom, Maatschappelijk, Vertalen
26 september 2001

De Deen die naast mij zit in het vliegtuig naar Kopenhagen is verbaasd als ik zeg dat mijn einddoel Vilnius is. Wat heeft iemand daar te zoeken? Eenmaal aangekomen vind ik de Litouwse hoofdstad alleszins de moeite waard. De allure van een wereldstad heeft het niet, het oogt zelfs wat ingeslapen, maar het oude centrum is fraai gerestaureerd, er valt naar hartelust te winkelen, en je kunt er lekker eten. Maar het is niet het stedenschoon of het winkelaanbod dat mij naar Vilnius heeft gebracht, ik kom voor de zomercursus Jiddisj.

Di Wilner program foen Jidisjer sjprach oen koeltoer kwam drie jaar geleden tot stand op initiatief van de Amerikaanse hoogleraar Dovid Katz. Katz, die bijna twintig jaar Jiddisj doceerde in Oxford, kwam in 1990 voor het eerst naar Litouwen, op zoek naar sporen van joods leven. Hij ontmoette er diverse joden die nog woonden in het sjtetl waar ze waren opgegroeid. Vervolgens organiseerde hij een aantal expedities. Gewapend met een cassetterecorder, en later geassisteerd door een cameraman met videoapparatuur, trok hij door het platteland van Litouwen, Wit-Rusland en Letland, de landen die tezamen het Litouws-Jiddisje taalgebied vormen, op zoek naar joden die nog authentiek Litouws Jiddisj spraken.

Gaandeweg kreeg hij nog een plan: in de stad die voor de Tweede Wereldoorlog een centrum van Jiddisje cultuur was, wilde hij een instituut oprichten waar op academisch niveau Jiddisj gedoceerd zou worden en waar eenmaal per jaar een zomerprogramma voor belangstellenden uit de hele wereld zou plaatsvinden. Dankzij zijn tomeloze energie en financiële hulp uit het buitenland werd zijn plan in 1998 gerealiseerd: de studie Jiddisj werd onderdeel van het programma van het Centrum voor Statenloze Culturen van de Universiteit van Vilnius. Gedurende het studiejaar kunnen Litouwse studenten en andere belangstellenden colleges Jiddisj en judaica volgen en in de zomer komen studenten uit de hele wereld zich een maand lang onderdompelen in de Jiddisje taal én cultuur. Katz heeft de joden van Litouwen ingeschakeld bij zijn programma. Niet om les te geven – daarvoor komen docenten uit Amerika, Israël en Estland ingevlogen – maar om lezingen te houden of rondleidingen te geven.

De administratie van het zomerprogramma kreeg onderdak in het gebouw van de joodse gemeente, maar op een van de laatste dagen van de cursus is de eigen ruimte van het Wilner Jidisjer Institoet in de fraai gerestaureerde universiteit feestelijk in gebruik genomen. Het is het eerste universitaire Jiddisje instituut in Oost-Europa sinds de Tweede Wereldoorlog.

Nu het pionierswerk gedaan is, wil Dovid Katz zich weer toeleggen op de wetenschap. Het directeurschap is nu in handen van Mendy Cahan, een oorspronkelijk uit Antwerpen afkomstige Israëli, die niet alleen Jiddisj als moedertaal heeft – zij het Galicisch Jiddisj – maar ook een geweldig entertainer is en een goed organisator.

Er zijn dit jaar een stuk of zeventig studenten voor de cursus, die over vier klassen verdeeld worden, van beginners tot gevorderden. Bij aanmelding heb ik me opgegeven voor het hoogste niveau, maar als ik plaatsneem aan de tafel waarachter het hele docentenkorps klaarzit om mij te beoordelen, voel ik me alsof ik examen moet doen. In een eigenaardig soort Jiddisj vertel ik wat mij hier gebracht heeft. Ik heb de taal twintig jaar geleden gestudeerd aan de Universiteit van Amsterdam, heb er jarenlang niet veel mee gedaan, maar sinds ik vorig jaar een paar Jiddisje verhalen heb vertaald, onder meer van de Wilner schrijver Chaim Grade, wil ik mijn kennis graag opfrissen. Als ik desgevraagd zeg dat ik hoop het hoogste niveau aan te kunnen, blijft het verwachte hoongelach uit. Ik mag mijn gang gaan.

De volgende ochtend om negen uur vertrek ik van mijn kamer in het studentenhuis naar de universiteit. Vijf dagen per week hebben we van half tien tot een les, met een half uur koffiepauze (met taartjes). Mijn klasgenoten komen overal vandaan. Veel Amerikanen, een stel Israëli’s (onder wie een voormalige Litouwse die ooit in ons huidige klaslokaal Engels studeerde), een Engelse klezmerliefhebber, een Française die bij het joodse museum in Parijs werkt, Poolse meisjes die promoveren of afstuderen op een Jiddisj onderwerp, een Wit-Rus, een Litouwse, en de enige andere Nederlandse deelneemster, Gerda Gunderman uit Amsterdam. Veel mensen hebben Litouws-joodse voorouders en sommigen hebben als kind nog Jiddisj geleerd, anderen – al dan niet joods – hebben pas op latere leeftijd met het Jiddisj kennisgemaakt. Een aantal is hier al vaker geweest.

In onze klas hebben we eerst anderhalf uur grammatica, dan anderhalf uur literatuur. De voertaal is Jiddisj. Onze grammaticadocent is Chanan Bordin, docent Jiddisje taalkunde aan de Hebreeuwse Universiteit in Jeruzalem. Hij heeft net een nieuw lesboek geschreven, dat hij – voordat het definitief wordt uitgegeven – op ons uitprobeert. Hoewel ik dacht dat ik de grammatica aardig onder de knie had, leer ik toch nog een hoop nieuwe dingen. Ook de verschillen tussen de diverse dialecten komt aan de orde. Omdat we moedertaalsprekers uit verschillende streken in de klas hebben, is er altijd wel iemand die het beter weet.

Ons tweede lesblok wordt verzorgd door Eli Katz, een Amerikaanse emeritus-hoogleraar vergelijkende taalwetenschap uit Berkeley, die mij met zijn witte baard en zijn bedachtzame optreden onweerstaanbaar doet denken aan – lehavdl – Sinterklaas. Wel een joodse Sinterklaas, want hij illustreert zijn betogen voortdurend met anekdotes over zijn bobbe en zeide en over zijn vader, die nog in Wilne heeft gewoond. Hij heeft een syllabus samengesteld met klassiekers van de zestiende tot de twintigste eeuw. Hij geeft prettig les en laat ruimte voor discussie, al is hij in zijn enthousiasme zelf wel eens te veel aan het woord.

De middagen zijn gevuld met rondleidingen door joods Wilne en het joodse museum, en met lezingen. De rondleidingen voeren ons naar alle vroegere highlights van joodse cultuur, zoals het gebouw waar het YIVO is opgericht, naar bouwvallige binnenplaatsjes en naar de gerestaureerde oude joodse wijk, waar de straten sinds een paar jaar weer hun oude namen hebben en waar marmeren plaquettes aangeven wat er in de oorlog is gebeurd.

Indrukwekkend zijn de lezingen van joden uit sjtetls en steden in Litouwen, Letland en Wit-Rusland. Zij spreken in het Jiddisj van hun jeugd. Voor de oorlog waren er honderden sjtetls, waar vaak meer dan tachtig procent van de bevolking uit joden bestond. Je kon je daar prima redden als je uitsluitend Jiddisj sprak. Na de oorlog verboden de Russen het gebruik van Hebreeuws en Jiddisj en alle andere joodse activiteiten. Veel joden, vooral degenen met een niet-joodse partner, spraken daardoor vijftig jaar lang geen Jiddisj. Sinds de val van het sovjetimperium mag het weer, en ze blijken hun moedertaal nog niet vergeten.

Wie wil, kan ’s avonds nog luisteren naar zang en muziek, uitgevoerd door enkele musici en -acteurs onder de cursisten, of een Jiddisje film bekijken. En elke vrijdagavond is er de ‘After dinner shabbes tish’, onder de inspirerende leiding van Mendy Cahan.

Zaterdags hebben we vrij, maar de zondagen worden besteed aan excursies. Niet echt plezieruitjes. De eerste keer gaan we naar Ponar (Paneriai in het Litouws), de gedenkplaats voor de zeventigduizend joden en dertigduizend andere inwoners van Vilnius en omgeving die daar, midden in het bos, door de Duitsers zijn neergeschoten, begraven en later verbrand. Onze gids is Rochel Margolis, die een belangrijke rol speelde in het verzet in het Wilner getto, daaruit ontsnapte en verder streed als lid van de enige joodse partizanengroep. Ze is nu in de tachtig, maar het is nog steeds een vrouw om u tegen te zeggen. Met vastberaden tred leidt ze ons langs de massagraven en monumenten, waarop pas sinds een jaar of tien te lezen staat dat de grote meerderheid van de ‘slachtoffers van het fascisme’ die hier gevallen zijn, uit joden bestond. Op de achtergrond passeren onophoudelijk goederentreinen.

In de weken daarna bezoeken we het sprookjesachtige kasteel van Trok (Trakai), lunchen we in het lommerrijke Kovne (Kaunas) en in het slaperige Vilkomir (Ukmergė), maar bezoeken we tevens enkele massagraven, wandelen we door voormalige sjtetls met romantische houten en bakstenen huisjes, waarvan alleen de bouwstijl nog herinnert aan de vroegere bewoners, en bezichtigen we het Negende Fort, waar de meeste Kovner joden aan hun eind kwamen en waar een enorm gedenkteken staat.

Na een week of twee grijpt het mij naar de keel: het idee dat je in dit tempo nog jaren zou kunnen doorgaan, want er zijn in Litouwen meer dan tweehonderd massagraven. Dan is het bijna troostrijk om op de joodse begraafplaats bij het mausoleum van de Gaon van Wilna te staan. Althans, als je niet te veel om je heen kijkt, want dan zou je oog bijvoorbeeld kunnen vallen op het monument voor de kinderen uit het Wilner getto.

Gelukkig hebben we elke maandag weer gewoon om half tien les. En het is hard werken, het tempo ligt behoorlijk hoog en elke dag hebben we huiswerk. De laatste week staat voor de derde en vierde klas in het teken van het ‘miniproject’, een in het Jiddisj te schrijven werkstukje. En het valt waarachtig nog niet mee om daar tijd voor te vinden, want deze week wordt ook gekenmerkt door festiviteiten, met als hoogtepunt de officiële opening van het Jiddisje Instituut.

Ter afsluiting van het programma is er een diploma-uitreiking. Ik vond het een onvergetelijke ervaring, deze cursus. Mijn Jiddisj is erop vooruitgegaan en ik heb met eigen ogen gezien waar de moeder van Chaim Grade haar groente verkocht. Ik heb ook gezien waar ze vermoord is. Ik heb gezien hoe het Jiddisj bijna een dode taal is geworden, en hoe het desondanks is blijven leven.

In het vliegtuig terug vraagt niemand wat ik in Vilnius te zoeken had. Ik ben blij dat ik weer naar huis ga.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk in Grine medine 5 (oktober 2001).

Dovid Katz, Jiddisj, Vilnius

‘Geluk is saai’. Yehoshua Kenaz over verloren liefdes in Tel Aviv-Noord

Door Hilde Pach in Interviews, Jodendom, Literatuur
2 maart 2001

Vorig jaar verscheen de Israëlische schrijver Yehoshua Kenaz voor het eerst in Nederlandse vertaling. Met Naar de katten, een schitterende roman over de lichamelijke aftakeling van een oude vrouw. In januari volgde Voor al uw liefdesverdriet, waarin bewoners van een flatgebouw in Tel Aviv centraal staan.

Voor al uw liefdesverdriet begint met de overpeinzing dat de liefde tussen twee mensen eindigt zodra een van de twee vraagt: ‘Wanneer zien we elkaar weer?’ Een van de vrouwelijke hoofdpersonen, Gaby, moet daaraan denken op het moment dat ze de sleutel in het slot steekt van het appartement dat haar getrouwde minnaar Hezy gehuurd heeft om de liefde met haar te kunnen bedrijven. ‘Het is een uitspraak van Proust’, zegt Yehoshua Kenaz. ‘Volgens hem kan de liefde alleen bestaan zolang de geliefden zich er niet van bewust zijn. Daarna is er altijd een sterkere en een zwakkere partner. De sterke is degene die het gemakkelijkste zonder kan. Zo gaat het ook tussen Gaby en Hezy. Gaby eist meer van hem, en hij wil – als zoveel mannen – zijn vrijheid niet verliezen. Maar ach, schrijvers hebben trucs nodig om hun lezers aan zich te binden. Zo kun je deze openingszin ook zien.’

De bescheidenheid en het relativeringsvermogen zijn typerend voor Yehoshua Kenaz (Petach Tikva 1937). In zijn boeken dringt hij de lezer niets op. In een heldere, bedrieglijk eenvoudige stijl laat hij de personages en gebeurtenissen voor zichzelf spreken. Iets wat alleen maar mogelijk is door zijn fenomenale observatievermogen, waardoor alledaagse handelingen als het klaarmaken van een hapje voor na de liefdesdaad of het uitlaten van een hond een dramatische lading krijgen.

Beklagenswaardiige figuren

De relatie tussen Gaby en Hezy is maar één verhaallijn in Voor al uw liefdesverdriet, dat bestaat uit verschillende verhalen over liefde die zich gelijktijdig afspelen. Liefde tussen man en vrouw, ouders en kind, man en hond zelfs. Al die liefdes lopen mis en de personages proberen ze – tevergeefs – weer tot leven te brengen.

Voornaamste plaats van handeling is een flatgebouw in Tel Aviv-Noord, gemodelleerd naar de flat waar Kenaz – gezworen vrijgezel – al jaren woont. Tegenover het liefdesnestje woont Aviram, een morsige man van onbestemde leeftijd, met zijn ziekelijke hond – waarmee hij het doet, fluisteren boze tongen. Hij heeft zijn zinnen gezet op de aantrekkelijke Gaby. Als zij onbereikbaar blijkt, vergrijpt hij zich aan een Filippijnse schoonmaakster, die een centrale rol speelt in een ander verhaal. Zij is de hulp van een oude, verlamde man, die geen enkele charme in haar kan ontdekken maar desondanks op haar gesteld raakt. Met haar en haar vriend creëert de man de illusie van een familieband, die hij met zijn echte gezin nooit gehad heeft. Tussen de verhalen door klinken de klaagzangen van de zieke, oude voorzitter van de bewonersraad. Hij ergert zich aan iedereen die de orde in zijn domein verstoort. Zoals de nieuwe eigenaars van het souterrain, een ordinair echtpaar dat de kelder zonder toestemming tot woning laat verbouwen. De aannemer van deze verbouwing speelt de hoofdrol in weer een ander verhaal. Zijn dienstplichtige zoon deserteert uit het leger: een schande voor de aannemer, die verscheurd wordt tussen de liefde voor zijn zoon en die voor zijn land.

De beklagenswaardige stoet – Kenaz: ‘Over gelukkige mensen kan ik niet schrijven. Geluk is saai, statisch, dat levert geen interessante conflicten op’ – die in Voor al uw liefdesverdriet voorbijtrekt, gaf recensenten de indruk dat hier sprake is van een microkosmos van de Israëlische samenleving. ‘Dat wordt altijd gezegd over literatuur uit kleine landen,’ grijnst Kenaz, ‘alsof wij geen universele literatuur kunnen schrijven. Misschien is het zo uitgepakt, maar mijn doel was het niet. Ik wilde gewoon een verhaal vertellen. Mijn personages komen bij me op bezoek en bepalen zelf welke rol ze spelen.’

Toch kwam de gepensioneerde lerares Frans Jolanda Moskovitsj uit Kenaz’ eerdere roman Naar de katten (besproken in Boeken van 12 juli 2000) niet onaangekondigd bij hem op visite. Er gingen vele bezoeken aan vooraf die Kenaz zelf bracht aan zijn oude bovenbuurvrouw, een gepensioneerde lerares Engels. ‘Aanvankelijk had ik nauwelijks contact met haar. Maar toen ik terugkwam na een periode in Oxford, riep ze me: “Ik heb niets te eten en ik kan niet lopen, kunt u me helpen?” Tja, wat doe je dan? Ik ging dus maar boodschappen voor haar doen. Ze had niemand anders op de wereld. Het was ook een lastig mens. Ze wílde niet integreren. Later kreeg ze thuishulp en was ze minder op mij aangewezen. Totdat ze van de trap viel. Op weg naar de kapper, net als Jolanda. Ik zocht haar elke week op in het verpleeghuis. Zodra je binnenkwam rook je uitwerpselen. Ik dacht: dit is Dantes hel. Toen Naar de katten verscheen, heb ik mijn buurvrouw een exemplaar gegeven. Dat durfde ik wel aan, want ze las geen Hebreeuws. Ik beloofde haar een vertaling te geven, maar verzon steeds weer een uitvlucht. Inmiddels is ze overleden zonder het boek gelezen te hebben.’

Kenaz is veel geprezen om zijn compassie met de eigenzinnige Jolanda, die ondanks alles probeert haar menselijke waardigheid te behouden. Die lof heeft hem verbaasd: ‘Het is een vervelend mens! Blijkbaar laat ik de lezer ruimte voor een eigen invulling.’ De waardering bleef overigens niet beperkt tot literaire kring. ‘Ik krijg nog steeds uitnodigingen voor conferenties over ouderenbeleid. Alsof ik een pamflet heb geschreven in plaats van een roman!’

Kenaz behoort tot de generatie van Amos Oz en A.B. Yehoshua, zijn boezemvrienden sinds ze samen filosofie studeerden in Jeruzalem. Een overeenkomst tussen hun werk is dat de Israëlische maatschappij er een belangrijke rol in speelt. Toch realiseerde Kenaz zich pas in het buitenland dat hij schrijver wilde worden. Hij groeide op in Petach Tikva, een tamelijk bekrompen landbouwstadje – ‘Net een sjtetl’ – dat hij pas verliet toen hij in dienst ging. Toen hij twee jaar oriëntalistiek studeerde, werd zijn vader door de Jewish Agency uitgezonden naar Parijs. Het hele gezin ging mee. ‘Dat was een cultuurschok. Ik was nog nooit in het buitenland geweest, en dan meteen Parijs! Ik zoog de taal en de cultuur in me op. Ik las voor het eerst literatuur. En ik schreef er mijn eerste verhaal. Een vriendin stuurde me uit Israël een literair tijdschrift. Ik dacht: dat kan ik ook. Ver van huis zag ik de dingen in een ander perspectief. Ik schreef een verhaal over mijn kindertijd, dat later het eerste hoofdstuk van mijn roman Na de feestdagen (1964) werd. Ik stuurde het naar het tijdschrift en het werd meteen gepubliceerd.’

Militaire oefening

Na twee jaar kwam Kenaz terug in Israël en hervatte zijn studie. Maar nu op een ander gebied: Romaanse talen en filosofie. ‘Ik ben voorgoed francofiel geworden.’ Hij vertaalde Franse literatuur en ging door met schrijven. Na twee romans en een verhalenbundel verscheen in 1986 zijn roman Hitganvoet jechidiem, letterlijk ‘afzonderlijk binnensluipen’. Kenaz: ‘Het is de naam van een militaire oefening om de vijand te verrassen. Je zou het een initiatieroman kunnen noemen, over een groep soldaten in de jaren vijftig die van overal naar Israël zijn gekomen. Ik vind dit boek mijn magnum opus. Dit beschrijft echt een microkosmos. Hierdoor ben ik in Israël beroemd geworden. Er bestaan vertalingen in het Frans en het Engels, maar die zijn nooit gepubliceerd. Uitgevers vonden het te omvangrijk en te lokaal.’

Kenaz werkte 35 jaar bij het dagblad Ha’aretz als eindredacteur en redacteur van de literatuurbijlage. ‘Ik schreef in mijn vakanties en tijdens onbetaald verlof. Nu ben ik in dienst van mijn uitgever. Dat is ideaal. Ik kan schrijven wanneer ik wil.’ Als hij niet schrijft, vertaalt hij Franse literatuur, vooral klassieken. De meeste eigentijdse Franse auteurs kunnen hem minder bekoren. ‘Ik houd niet van boeken waarin de schrijver zijn wil oplegt aan de personages. De tekst is dood. Er staan mooie zinnen in, zeggen ze dan. Ik haat mooie zinnen!’

Kenaz begeleidt ook jonge auteurs. ‘Er zitten uitstekende schrijvers bij, maar ik erger me aan het postmodernisme van sommigen, dat schrijven over zichzelf, over trivialiteiten. Ik vind het bekrompen.’ En met een gemeen lachje: ‘De jongeren zeggen nu tegen mijn generatie: uit de weg jullie, en gelijk hebben ze, maar als wij een boek publiceren, staat het wel meteen boven aan de bestsellerlijst.’

Yehoshua Kenaz: ‘Voor al uw liefdesverdriet’. Uit het Hebreeuws vertaald door Shulamith Bamberger. Arena, 255 blz. ƒ 45,-.

Dit interview verscheen op 2 maart 2001 in Boeken van NRC Handelsblad.

Israëlische literatuur, NRC, ouderdom, Shulamith Bamberger, Voor al uw liefdesverdriet, Yehoshua Kenaz

Don Quichot zoekt het beloofde land

Door Hilde Pach in Jodendom, Literatuur, Recensies, Vertalen
19 januari 2001

De Raad van Europa heeft het Jiddisch uitgeroepen tot officiële minderheidstaal, die voor uitsterven behoed moet worden. Tijdens een congres in Straatsburg vorig jaar november verkondigden hoogwaardigheidsbekleders hoe belangrijk het is om de studie van het Jiddisch te bevorderen en de taal levend te houden. Intussen is het Jiddisch als moedertaal aan het uitsterven, zeker in Europa. In Israël en Amerika wonen nog tamelijk veel uit Oost-Europa afkomstige moedertaalsprekers; dankzij hen is de Jiddische literatuur na de Tweede Wereldoorlog blijven leven. En nog steeds zijn er tientallen Jiddische auteurs (zoals de inmiddels in Israël wonende dichter Lev Berinski, die vorig jaar aanwezig was bij Poetry International in Rotterdam). Maar die worden oud, gaan dood, en hun kinderen en kleinkinderen spreken de taal nauwelijks meer. De belangstelling van de nieuwe generatie beperkt zich doorgaans tot de meer folkloristische aspecten, zoals klezmermuziek.

De Jiddische letterkunde is dus vooral een historische letterkunde. Dat blijkt ook uit de Jiddische Bibliotheek van Vassallucci. De bloeiperiode van de modern-Jiddische literatuur heeft nog geen honderd jaar geduurd. Weliswaar werden er vanaf de Middeleeuwen al boeken in het Jiddisch geschreven, maar het was vooral een huis-, tuin- en keukentaal. Serieuze – lees religieuze – literatuur werd uitsluitend in het Hebreeuws geschreven. Met de emancipatie van de joden in de achttiende en negentiende eeuw ontstond er een driedeling. Sommige schrijvers wilden niets liever dan opgaan in de westerse cultuur en schreven in de taal van het land waar ze woonden. Anderen wilden – nog voor het ontstaan van het politieke zionisme – het Hebreeuws geschikt maken voor niet-religieuze literaire doeleinden. En ten slotte was er een groep die van het ‘simpele’ Jiddisch een volwaardige literaire taal wilde maken.

Voorvechters van dit ideaal waren Mendele Mojcher Sforim (1836-1917), Jitschok Leib Peretz (1825-1915) en Sjolom Alejchem (1859-1916). Alle drie zijn ze vertegenwoordigd in de Jiddische Bibliotheek: Mendele met de ‘schelmenroman’ Manke Fisjke (deel 1 van de reeks), Peretz met De bonthoed & andere verhalen (deel 2) en Sjolom Alejchem met het autobiografische Het leven een roman (deel 4). Deel 3 is recenter en heel anders van aard: Groen Aquarium & Dagboek van de Messias van een van de laatste nog levende Jiddische auteurs van formaat, de uit Vilnius afkomstige dichter en schrijver Avraham Sutzkever (1913), die tijdens zijn onderduik in Litouwen en later in Israël op surrealistische wijze zijn oorlogservaringen, maar ook zijn nieuwe vaderland beschreef.

Meisje Dvoirele

Met deel 5 doet de eerste vrouwelijke auteur haar intrede: Esther Kreitman. Haar autobiografisch getinte roman Een meisje van niets verscheen in 1936 in Warschau. Esther Kreitman (1891-1954) was de zuster van Isaac Bashevis Singer en Israel Joshua Singer. Met haar wat schoolse stijl kan ze niet in de schaduw staan van haar broers.

Toch heeft ze een waardevol boek geschreven, over het leven van het meisje Dvoirele rond de vorige eeuwwisseling, vanaf haar jeugd in een Pools sjtetl tot haar huwelijk en verhuizing naar Antwerpen. Haar vader is een goedmoedige, wereldvreemde rabbijn. Haar ziekelijke moeder heeft de touwtjes stevig in handen. Ze ligt voortdurend op de sofa te lezen en vertelt haar man welke beslissingen hij moet nemen. Dvoirele’s broer Michoil gaat flierefluitend door het leven. Dit in tegenstelling tot Dvoirele zelf, die voor het huishouden moet zorgen. Een meisje hoeft immers `niets te worden’, volgens haar vader.

Na de verhuizing van het gezin naar Warschau komt Dvoirele in aanraking met de – clandestiene – arbeidersbeweging. Daar voelt ze zich eindelijk thuis: ze heeft een doel in het leven. Maar helaas: wegens een liefdesgeschiedenis wordt ze er geweerd. Dvoirele’s nieuwe gevoel van eigenwaarde verschrompelt en ze wil nog maar één ding: weg van huis. Daarom protesteert ze niet als haar ouders haar koppelen aan een Antwerpse diamantbewerker. Maar ver van huis blijkt het leven nog veel zwaarder en zo verzinkt Dvoirele in een eindeloze lethargie. Het is een droevig verhaal, vooral omdat Dvoirele zo wanhopig op zoek is naar iets, maar niet weet waar ze het zoeken moet.

Het zesde deel van de bibliotheek, Benjomin de Derde, is – alweer – van Mendele Mojcher Sforim. Het is een in 1878 verschenen parodie op het populaire genre van de reisverhalen, waarin een dappere reiziger op zoek gaat naar fantastische zaken als de tien verloren stammen Israëls. Deze wonen aan de overkant van de rivier de Sambation, die alleen op sjabbat tot rust komt, als joden niet mogen reizen. Benjomins grote voorbeeld is de Spaans-joodse Benjamin van Tudela (‘Benjomin de Eerste’), die in de twaalfde eeuw de wereld bereisde, op zoek naar joodse gemeenschappen, en tal van mythische zaken in zijn reisverslagen verwerkte.

Mendeles Benjomin heeft genoeg van het armoedige bestaan in zijn sjtetl en van zijn feeksachtige vrouw. Hij kiest een sullige dorpsgenoot tot reisgenoot, en zo gaan de twee op weg. Een verwijzing naar Don Quichot en Sancho Panza, menen veel commentatoren. Vertaalster Willy Brill – die met de vertaling van beide boeken weer uitstekend werk leverde – betwijfelt dit. Immers, Don Quichot wilde de waarheid zoeken, terwijl Benjomin meent dat hij die zelf in pacht heeft. Intussen is het uiteindelijke reisdoel, Erets Jisroël – Palestina – nog ver weg.

Dienstplicht

Het lot lijkt hun gunstig gezind als ze door twee heren in de watten gelegd worden. Maar het blijkt een list om hen in plaats van de zoons van de heren aan de Russische dienstplicht te onderwerpen – een vaker voorkomende praktijk in een land waar joden twintig jaar in dienst moesten. Wegens verregaande ongeschiktheid worden ze uit het leger ontslagen, en daarmee eindigt het boek. Een anticlimax, want na alle aanloopproblemen verwacht de lezer eindelijk wel eens wat vuurwerk.

Waarschijnlijk heeft Mendele dit zelf ook ingezien. In de door hemzelf verzorgde Hebreeuwse vertaling uit 1896 heeft hij een epiloog opgenomen waarin Benjomin aan het hoofd van een expeditie weer op zoek is naar de bronnen van de Sambation. De Engelse vertaling van Mendele’s verzameld werk, Tales of Mendele the Book Peddler (Schocken, New York 1996), bevat de epiloog, de Nederlandse vertaling niet. Misschien een idee voor de volgende druk, al is het de vraag of het voldoende is om dit verhaal te redden, dat de – zij het ironisch getoonzette – pretenties van de auteur bij lange na niet waarmaakt.

Omdat het verhaal nog geen honderd pagina’s beslaat, is er een kort verhaal aan toegevoegd over een synagogeruzie in een provincieplaatsje, die tot de ondergang van het dorp leidt. Een intrigerend verhaal, dat in deze context echter nogal een plompverloren indruk maakt.

Esther Kreitman: Een meisje van niets. Een vrouwenleven in het sjtetl. Uit het Jiddisch vertaald door Willy Brill. Vassallucci, 259 blz. ƒ29,90

Mendele Mojcher Sforim: Benjomin de Derde & Vanwege een plaats bij de Oostwand. Uit het Jiddisch vertaald door en met een nawoord van Willy Brill. Vassallucci, 127 blz. ƒ29,90

Deze recensie verscheen oorspronkelijk op 19 januari 2001 in NRC Handelsblad.

Avraham Sutzkever, Benjomin de Derde, Ester Kreitman, J.L.Peretz, Jiddisje literatuur, Mendele, NRC, Sjolem Aleichem, Vassallucci

Geen Jiddisj op de openbare weg. Interview met Dovid Katz

Door Hilde Pach in Interviews, Jodendom, Literatuur, Onderzoek
1 december 2000

Wie zich de afgelopen twintig jaar serieus met Jiddisj bezig wilde houden, bracht veelal een paar maanden – of langer – door in Oxford, bij Dovid Katz. Katz is een begrip in de wereld van het Jiddisj. Hij stelt hoge eisen aan zijn studenten, hij gaat conflicten met collega’s niet uit de weg, maar over één ding is men het eens: hij is een uitstekend docent. Sinds 1998 is Katz hoogleraar in de Litouwse hoofdstad Vilnius, het voormalige Wilna, het ‘Litouwse Jeruzalem’.

Dovid Katz. (Foto: Rimantas Dichavicius)

Met wapperende grijze haren en een imposante grijze baard beent Dovid Katz door de gangen van het gebouw van de Raad van Europa in Straatsburg. Hoewel hij niet tot de sprekers van het colloquium behoort, is het duidelijk dat hij een centrale rol vervult in de aanwezige Jiddisje gemeenschap. Ondanks zijn nonchalante kleding en onbedekte hoofd is het niet moeilijk je hem voor te stellen als een rabbijn die door zijn sjtetl loopt, telkens aangeklampt door gemeenteleden die hem wat te vragen hebben. Katz (1956) is een geboren en getogen New-Yorker. Als zoon van de dichter Menke Katz, die uit de omgeving van Wilna kwam, werd hij geheel en al in het Jiddisj opgevoed. ‘We waren thuis niet orthodox,’ zegt Katz, ‘maar mijn vader wilde mij een strikt traditionele opvoeding geven, dus ik ging naar jesjives. Er waren daar wel meer mensen zoals ik, die niet orthodox dachten.’

Katz werd al heel jong geconfronteerd met het gegeven dat Jiddisj spreken in joodse kring bepaald niet onomstreden was. ‘Toen ik klein was, zijn we naar Israël geëmigreerd. Daar werd toen echt een campagne tegen het Jiddisj gevoerd. Een paar dagen voor mijn vierde verjaardag liep ik met mijn vader door Tsefat, waar we toen woonden. Daar werden we door een politieman aangehouden. Hij zei dat het verboden was om op de openbare weg Jiddisj te spreken. Dat werd later wel gladgestreken door de politiecommandant, een vriend van mijn vader, die meteen met een fles wijn aankwam, maar mijn vader nam het besluit: we gaan terug!’ Dergelijke ervaringen hebben ervoor gezorgd dat hij wat sceptisch kijkt naar de Israëlische hoogleraren die zich in toenemende mate bezighouden met de studie van het Jiddisj. ‘Ik heb niets tegen hen, ze doen goed werk, maar ze moeten meer openstaan voor de mensen die in het Jiddisj spreken en schrijven en die zich intensief bezighouden met educatie, zoals Jitschok Niborsky en Dov Ber Keller.’

Op de Yeshiva High School gaf Katz demonstratief blijk van zijn voorkeur voor het Jiddisj. ‘Er werd daar alleen Hebreeuws gepropageerd, Jiddisj was taboe. Ik heb geijverd voor de invoering van het Jiddisj. Dat is toen niet gelukt. Maar de stemming veranderde erdoor en nu is het niet gek meer als er Jiddisj gesproken wordt op zo’n school. Al wordt het nog steeds niet serieus genomen. Dat vind ik erg verkeerd, want negentig procent van de jesjiveleerlingen heeft een Jiddisje achtergrond. Israël en het Hebreeuws liggen letterlijk en figuurlijk ver weg.’

Katz studeerde taalkunde aan een seculiere universiteit, Columbia University, maar was daar wel de eerste die zijn BA in Jiddisj deed. Zijn mastersopleiding deed hij in Londen. Meteen na zijn afstuderen in 1978 ging hij Jiddisj doceren in Oxford. Met mensen die de kantjes eraf wilden lopen, had hij weinig geduld, maar wie zich serieus met de taal wilde bezighouden, kon zich geen betere docent wensen. Verscheidene van zijn studenten, zoals de Nederlandse Marion Aptroot, hebben het inmiddels tot hoogleraar gebracht. Het maakt Katz niets uit of zijn studenten joods zijn of niet. ‘Ik vraag studenten nooit waarom ze Jiddisj studeren. Het gaat mij om hun interesse voor de taal. Universiteiten horen voor iedereen open te staan. Mijn eerste twee studenten waren niet-joods. De een is nu hoogleraar, de andere schrijver.’

In 1996 hield Katz het voor gezien in Oxford. Na een korte periode in Yale begon hij in 1998 als hoogleraar Jiddisj in Vilnius. ‘Iedereen lachte me uit, collega’s, de joodse gemeenschap, maar ik vind het belangrijk dat de taal in kleine kringen doordringt. Jiddisj is in de eerste plaats een Europese aangelegenheid; er zouden op veel meer plaatsen hoogleraren moeten komen. Culturele manifestaties als in Straatsburg zijn mooi, maar als er geld te besteden is, zou dat vooral gebruikt moeten worden voor intensieve studie, voor educatie. Nee, het Jiddisj als gesproken taal zal er niet door herleven, dat is ook niet de opzet. Bijna alleen chassidiem spreken nog Jiddisj onder elkaar. Maar die zijn weer niet geïnteresseerd in cursussen. Dat verwijt ik hun niet. Ik vind het onzin om te zeggen: jullie deugen niet want jullie lezen geen Sjolem Alejchem: ze spreken het!’

Bij het opzetten van een studie in een stad die zo’n rijk joods verleden heeft, maar waar nu nauwelijks nog joden wonen, ligt de nostalgie op de loer. Maar nostalgische overwegingen hebben geen rol gespeeld, verzekert Katz. ‘Studenten leren de omgeving kennen waar het Jiddisje leven zich afspeelde en kunnen ervan profiteren dat ze met mensen kunnen praten die nog echt Jiddisj spreken. Er zijn nog drieduizend joden in Vilnius. Die zijn er heel blij mee.’

Eenmaal per jaar is er een zomercursus Jiddisje taal, literatuur en cultuur voor beginners en gevorderden, met deelnemers uit de hele wereld. Het gewone studieprogramma wordt voornamelijk gevolgd door Litouwers, maar ook wel door buitenlanders. De meeste belangstelling is er voor de cursus asjkenazische cultuur door de eeuwen heen en voor de basiscursus Jiddisj. Een cursus die jaarlijks maar een paar studenten trekt, maar die voor Katz van groot belang is, is de training in veldwerk, het interviewen van joodse overlevenden die nog in Litouwen en Wit-Rusland wonen. Katz: ‘In de voormalige sjtetls wonen vaak nog een of twee joden. Het zijn vergeten slachtoffers, die nog nooit van compensatie hebben gehoord. We zijn moreel verplicht te registreren wat er nog over is. De interviewers zijn vooral jonge Litouwers. De ondervraagden zijn vaak wel wat achterdochtig, maar we bereiden ze goed voor. In het algemeen willen de overlevenden graag praten, zo worden hun dierbaren niet helemaal vergeten. Ik heb veel joodse vrouwen gevonden die in de oorlog katholiek zijn geworden. Ze hebben een verschillende houding. Sommigen zijn devoot katholiek, anderen barsten in tranen uit als ze beginnen te praten.’

Niet alleen de herinneringen interesseren Katz, hij registreert ook hun uitspraak van het Jiddisj. ‘Voor mij zijn de katholiek geworden vrouwen van onschatbare waarde, want ze spreken zuiver Jiddisj van voor 1941. De bedoeling is dat dit uitmondt in een atlas over de uitspraak van het Jiddisj in verschillende plaatsen. Maar dat gaat niet zo snel, want je hebt er eigenlijk wel dertig medewerkers voor nodig, en die heb ik niet.’

Hoewel Katz’ ‘echte huis’ in Wales staat, woont hij vrijwel het hele jaar in Vilnius. ‘Op zichzelf is het een prettige stad. Op de plaats van het oude getto worden nu sjieke flats gebouwd. Daar zou ik voor geen goud willen wonen. Het idee dat hier zoveel geleerden hebben gewoond die ik nooit zal evenaren, maakt me nederig. Daarnaast is het naargeestig om te bedenken dat er zoveel joden verdwenen zijn. Wat mij op de been houdt, is het contact met wie er nog zijn. De leden van de oude joodse gemeenschap zijn onze partners geworden.’

Dit artikel verscheen oorspronkelijk in Grine medine. Een tijdschrift voor liefhebbers van de Jiddisje taal nr. 2 (december 2000). Je kunt het hier als PDF lezen.

Dovid Katz, Grine medine, Jiddisj, Vilnius

Oud en eenzaam

Door Hilde Pach in Jodendom, Literatuur, Recensies
14 juli 2000

In een serie besprekingen van boeken die in het literaire hoogseizoen ten onrechte onopgemerkt bleven deze week `Naar de katten’ van de Israëlische schrijver Yehoshua Kenaz (uit het Hebreeuws vertaald door Shulamith Bamberger, Arena, 303 blz. ƒ45,-)

Schrijvers die het proces van het oud worden van binnenuit beschrijven zijn niet dik gezaaid. Maar als een auteur zich eraan waagt, is het resultaat vaak indrukwekkend. Zo beschreef J. Bernlef in Hersenschimmen de aftakeling van een dementerende man. Hij deed dat zo overtuigend dat hij sindsdien tot zijn eigen verbazing menigmaal als deskundige wordt geraadpleegd. De roman Naar de katten van de Israëlische schrijver Yehoshua Kenaz (1937) beschrijft de lichamelijke aftakeling van een oude vrouw, en zou verplichte lectuur moeten zijn voor medewerkers in de ouderenzorg. al wordt het boek – net als Hersenschimmen – groot onrecht gedaan door het puur te beschouwen als een handboek voor hulpverleners. Zelden verscheen er zo’n mooie roman over de strijd om het behoud van menselijke waardigheid.

Jolanda Moskovitsj, gepensioneerd lerares Frans, woont vier hoog in Tel Aviv. Haar benen laten trappenlopen nauwelijks meer toe, maar gelukkig krijgt ze hulp van buren en boodschappenjongens. Alleen de kapster weigert bij haar thuis te komen. En juist haar onberispelijk geverfde en gekapte haar is Jolanda’s trots. Om de twee weken volbrengt ze de martelgang naar beneden, waar de taxi wacht om haar naar de kapsalon om de hoek te brengen. Op een dag gaat het mis: ze valt en breekt haar been.

Na de operatie gaat ze naar een verpleegtehuis en begint een leven van afhankelijkheid. Eén troost: er komt eens per week een kapster langs. Mevrouw Moskovitsj weigert zich te schikken in haar lot: ze wil koste wat het kost haar waardigheid behouden. Dat valt niet mee: de directrice beledigt haar, het verplegend personeel is arrogant en blijkt uit op haar geld – of verbeeldt ze zich dat maar? Ook tussen de patiënten onderling heerst een groot wantrouwen, maar ook een grote verbondenheid. De meesten komen uit Oost-Europa en spreken met elkaar `in hun eigen taal’. Ze hebben aan een half woord genoeg, of ze elkaar nu uitschelden of troosten, of terloops refereren aan het concentratiekamp. De communicatie met het in Israël geboren personeel verloopt veel moeizamer. De enige verpleger met wie mevrouw Moskovitsj het goed kan vinden, is een Arabier. Die weet wat het is om niet voor vol aangezien te worden.

Er komt wat kleur in Jolanda’s leven als Lazar Kagan in het tehuis komt, een Russische kunstschilder die met zijn been onder een bus is gekomen. Kagan is een egocentrische charmeur, maar Jolanda voelt zich desondanks gevleid door de aandacht van deze flamboyante man in een rolstoel. Die heeft op zijn beurt mevrouw Moskovitsj nodig om zijn mannelijke ego te strelen nu hij plotsklaps hulpbehoevend is geworden. Van Lazar oogst ze de complimentjes waaraan ze zo’n behoefte heeft. Totdat hij een tekening van haar maakt die een harde aanslag is op haar eigenwaarde: `Ze zag iets wat op een spinnenweb leek. Talloze dikke en dunne lijnen, in de lengte en breedte en overdwars, rechte lijnen en kromme lijnen, glooiende en ronde lijnen dicht op elkaar die allemaal, net als op een topografische kaart, bergen en dalen vormden, hellingen en vlaktes, met hier en daar een suggestie van gelaatstrekken: lege, holle oogkieren, zwarte plekken voor wenkbrauwen, een zweem van een neus met twee neusgaten, verlepte lippen, overblijfselen van een calamiteit, schimmen die met de dood van het vlees langzaam verteren en gewist worden.’ Denk maar niet dat ik niet weet dat ik er zo uitzie, zegt ze flink, terwijl ze de tranen van haar wangen veegt, `ik ben niet naïef, zoals jij denkt.’ Maar ze laat hem wel op zijn erewoord beloven dat hij de tekening nooit aan iemand zal laten zien.

Het is de meest hartverscheurende scène uit het boek. Toch wordt het nergens sentimenteel. Kenaz observeert mensen met hun hebbelijkheden, in hun zeldzame tedere ogenblikken, in hun opstandigheid en berusting. Er valt zelfs besmuikt te lachen om de onnozele ruzies tussen mevrouw Moskovitsj en haar gehaaide medepatiënten, of om een demente patiënte die ze keer op keer uit haar bed moet jagen.

Na maanden van weinig succesvolle revalidatie mag mevrouw Moskovitsj naar huis. Daar slaat de eenzaamheid toe, waardoor ze de speelbal wordt van allerlei hulpverleners met duistere bedoelingen. Zoals Adela, de masseuse van een vroegere kamergenote, die mevrouw Moskovitsj contractueel wil laten vastleggen dat ze haar in ruil voor levenslange verzorging haar bezittingen zal nalaten. Ze tekent. Liever verzorgd en desnoods vergiftigd worden door een bedriegster dan helemaal vereenzamen. Anders zou het haar zeker vergaan als haar geestelijk gestoorde buurvrouw, die leeft voor de katten op de binnenplaats en die tenslotte vanaf haar balkon achterna springt.

Deze recensie verscheen op 14 juli 2000 in Boeken van NRC Handelsblad.

Bernlef, Hersenschimmen, Israël, Kenaz, NRC, ouderdom, Shulamith Bamberger