In juli 2023 verscheen bij de Wereldbibliotheek de novelle De enige dochter, mijn vertaling van Habat hajechida van A.B. Yehoshua. Voor Athenaeum Boekhandel schreef ik het onderstaande artikel over het boek en over het vertalen ervan.
Anderhalf jaar geleden overleed de Israëlische schrijver A.B. Yehoshua op 85-jarige leeftijd. In 2021 verscheen zijn novelle Habat hajechida, die onlangs in Nederlandse vertaling bij de Wereldbibliotheek uitkwam als De enige dochter. Anders dan de uitgever vermeldt is dit niet Yehoshua’s laatste boek: kort voor zijn dood verscheen nog een – vooralsnog onvertaalde – novelle. (Tip voor uitgevers: raadpleeg de vertaler voordat je een aanbiedingstekst maakt.)
Yehoshua weet in zijn boeken een rijkgeschakeerde wereld op te roepen, vaak verteld vanuit het perspectief van meerdere personen. Maar met De enige dochter lijkt hij terug te keren naar zijn vroege werk uit de jaren zestig: korte verhalen of novellen met één hoofdpersoon en één verteller. Misschien omdat hij in zijn laatste levensfase geen energie meer had voor een groter werk.
Het verhaal speelt zich af in een stadje in Noord-Italië met Italiaanse hoofdpersonen. Israël speelt een marginale rol. Hoofdpersoon Rachele Luzzatto is de enige dochter van een joodse vader en een joods geworden moeder. Rachele is een mooi, slim, eigengereid, enigszins verwend meisje van elf jaar. Haar vader en grootvader zijn succesvolle advocaten. Rachele bereidt zich voor op haar bat mitswa en staat dus op de drempel van de religieuze volwassenheid.
De plot is eenvoudig; de lezer volgt Rachele in haar dagelijkse doen en laten, leeft met haar mee als ze blij, teleurgesteld of geërgerd is. De laatste schooldag voor de vakantie, de kerstlunch bij de niet-joodse grootouders van moederskant, een skivakantie in de Dolomieten, een logeerpartij bij haar gescheiden joodse oma, die een mondain leven leidt in Venetië. Racheles vrij zorgeloze leventje wordt echter overschaduwd door het feit dat haar vader een hersentumor blijkt te hebben.
Door alles heen zijn er verwijzingen naar de relatie tussen jodendom en christendom. Zo verbiedt Racheles vader haar tot haar verbolgenheid mee te spelen in het kerstspel van school. Hoewel hij zelf areligieus is, vreest hij dat zijn joodse dochter zich aangetrokken zou kunnen voelen door het christelijk geloof met zijn betoverende lichtjes en muziek. Racheles joodse opa heeft indertijd de oorlog kunnen overleven door zich als priester voor te doen, terwijl haar oma in een dorpje in de bergen met hulp van een nazi-arts beviel van haar vader.
En zo wordt er vaker gerefereerd aan religieuze fluïditeit, waar Rachele natuurlijk zelf een voorbeeld van is. Naast haar joodse grootouders heeft ze ook nog een vurig katholieke opa en een atheïstische oma van moederskant. Als ze hun het gebed voordraagt dat ze voor haar bat-mitswa in de synagoge moet lezen, waarin de Schepper wordt geprezen, ‘die ons niet heeft gemaakt als de [niet joodse] volkeren […] want zij aanbidden ijdelheid en leegte’, beseft ze dat die tekst voor hen beledigend kan zijn en besluit ze de rabbijn te vragen een andere tekst uit te kiezen.
Het vertalen van dit boek kostte niet bijzonder veel moeite. Yehoshua formuleert soms nogal omslachtig, terwijl het geheel toch een prettig leesbare tekst oplevert. Het vergt wat puzzelwerk om die paradox adequaat weer te geven in de vertaling, maar uiteindelijk lukt dat meestal wel. Een andere eigenaardigheid is dat hij synoniemen verzint voor zijn personages, die vaak met hun identiteit te maken hebben. Racheles vader wordt bijvoorbeeld aangeduid als ‘de joodse advocaat’, of zelfs simpelweg als ‘de jood’.
Het onderscheid tussen joods en niet-joods wordt trouwens toch veelvuldig benadrukt, ook als dat weinig relevant lijkt. Zo staan Rachele en haar vader in de skilift met ‘joodse en niet-joodse vrienden’, terwijl haar moeder ‘zit te kletsen met haar niet-joodse vriendinnen’. In de Engelse vertaling zijn de verwijzingen naar de al dan niet joodse identiteit hier en daar geschrapt; ik heb dat niet gedaan, maar had wel graag aan de schrijver willen vragen wat zijn beweegreden waren. Helaas was hij al overleden toen ik aan de vertaling begon.
Hoewel De enige dochter een echte Yehoshua is, is het taalgebruik toch een beetje afwijkend. Dat heeft te maken met de rol van het boek Cuore (‘Hart’ (1886), in het Nederlands vertaald als Jongensleven) van Edmondo de Amicis, dat misschien ook de reden is dat De enige dochter zich in Italië afspeelt. Het is een boek met morele lessen voor jongeren, dat op alle Italiaanse scholen verplicht was, en dat in de jaren vijftig ook in Israël zeer populair was. Het humanistische gedachtegoed van De Amicis sloot goed aan bij de socialistische ideeën die daar toen in zwang waren. De hoofdpersoon, een elfjarige Noord-Italiaanse jongen uit een gegoed milieu, vertoont enige overeenkomst met Rachele, die van haar lerares het boek in de vakantie moet uitlezen. Ze doet dat aanvankelijk met tegenzin, maar raakt er toch door gegrepen en vormt haar eigen morele oordelen.
Yehoshua lijkt de gedateerde didactische schrijfstijl van Cuore te parodiëren, waardoor De enige dochter een wat ouderwetse sfeer ademt, zowel qua stijl als qua inhoud. Ik heb geprobeerd die sfeer ook in de vertaling over te brengen. Dat ging grotendeels vanzelf, maar af en toe moest ik een bewuste vertaalkeuze maken. Zo spreekt Rachele in mijn vertaling haar ouders en grootouders met ‘u’ aan, terwijl het Hebreeuws geen aparte beleefdheidsvorm kent.
Los van literaire spelletjes is De enige dochter vooral een boek over een levendig maar ook eenzaam meisje op de drempel van de volwassenheid, dat te midden van alle goedbedoelde en soms tegenstrijdige raad van de mensen om haar heen haar eigen weg vindt.
A.B. Yehoshua, De enige dochter. Novelle. Vertaling uit het Hebreeuws: Hilde Pach. De Wereldbibliotheek, Amsterdam 2023. 176 p.
Hier vind je de tekst zoals hij op de website van Athenaeum Boekhandel is verschenen.
