Waarom Etgar Keret zijn verhalenbundel in het Jiddisj liet vertalen
Etgar Keret is een van de bekendste schrijvers van Israël. Dat hij in 2018 voor zijn verhalenbundel Takala biktsee hagalaksia (door Ruben Verhasselt vertaald als Mijn konijn van vaderskant) de Sapirprijs ontving – qua prestige vergelijkbaar met de Librisprijs – was daarom eervol maar niet iets om heel verrast over te zijn. Wel verrassend was dat hij besloot het boek in het Jiddisj te laten vertalen.
De Sapirprijs is een initiatief van Mifal Hapajis, de Israëlische Staatsloterij, die tal van culturele en maatschappelijke doelen ondersteunt. De winnaar krijgt naast een geldbedrag van 150.000 sjekel (38.000 euro) de mogelijkheid om het winnende boek te laten vertalen in het Arabisch en in nog een taal naar eigen keuze. Nu wordt Etgar Keret al in meer dan veertig talen vertaald, dus hij kon zich alle vrijheid veroorloven bij het kiezen van die tweede taal. En hij koos Jiddisj. Best een verrassende keuze. Weliswaar zijn de dagen voorbij waarin Jiddisj in Israël beschouwd werd als een bedreiging voor het Hebreeuws, of in het gunstigste geval als een minderwaardig overblijfsel uit de diaspora, maar het praktische nut van een vertaling in het Jiddisj lijkt beperkt. De weinigen die voor een kennismaking met Kerets werk afhankelijk zijn van een Jiddisje vertaling zullen voornamelijk in ultraorthodoxe kring gezocht moeten worden en de vraag is hoeveel enthousiasme men daar kan opbrengen voor dergelijke literatuur. Waarom dan toch deze keuze?
Intimiteit
Keret (53) zei in interviews dat zijn besluit deels bedoeld was als een eerbetoon aan zijn ouders, die na de oorlog uit Polen naar Israël immigreerden en Jiddisj als moedertaal hadden. Zelf spreekt hij geen Jiddisj; zijn ouders spraken het met elkaar als ze iets wilden bespreken wat de kinderen niet mochten horen. ‘Paradoxaal genoeg schiep die geheimzinnigheid een soort intimiteit in ons gezin’, aldus Keret.
Maar dat is niet het hele verhaal. Jiddisje literatuur is altijd een inspiratiebron voor hem geweest. Hij is blij met het bestaan van de staat Israël, maar, zegt hij: ‘Er is wel iets verloren gegaan. Een unieke joodse levensbeschouwing, waarvan de humor een belangrijk bestanddeel was. Joodse humor is de humor van de zwakkeren, van mensen die geen leger hadden. Humor was de joodse manier om je zelfrespect te bewaren in een omgeving van mensen die geen respect voor je hadden.’ Deze humor vond hij terug in de Jiddisje boeken die hij – in vertaling – las, en waarmee hij zich naar eigen zeggen meer verwant voelt dan met de moderne Israëlische literatuur.
Sjlemielen
Keret is bekend geworden door zijn korte, soms ultrakorte, tragikomische verhalen. Zijn personages zijn vaak sjlemielige figuren, die onmiskenbaar doen denken aan de verhalen van Mendele of Sjolem Aleichem. Al is Kerets gevoel voor humor wel een stuk absurdistischer en vaak ook wreder dan dat van zijn Jiddisje voorgangers. Een ander verschil is dat Keret niet de rol van de alwetende verteller op zich neemt. Zijn vertellers zijn zélf sjlemielen. Keret: ‘Ik ben de man in de trein tegen wie je je problemen vertelt, iemand die er nog erger aan toe is dan jij.’
Om een idee te geven van Kerets thematiek en schrijfstijl publiceren we hier de slotpassage van het eerste verhaal uit achtereenvolgens het Hebreeuwse origineel, de Jiddisje vertaling en de Nederlandse vertaling. ‘De voorlaatste keer dat ik werd afgeschoten uit een kanon’ is het op een na kortste verhaal uit de bundel. In de Nederlandse vertaling telt het vier pagina’s. De hoofdpersoon is net verlaten door zijn vrouw Odelia en hun kind. Hij werkt als schoonmaker van de kooien in een Roemeens circus in Tel Aviv. ‘Mijn leven lag in puin en de poeplucht paste daarbij.’ Op verzoek van de directeur, Izjo, vervangt hij voor duizend sjekel de menselijke kanonskogel die tijdens de voorstelling afgeschoten moet worden. Volgens de directeur hoef je daarvoor ‘niet soepel, handig of sterk te wezen, alleen maar voldoende eenzaam en ongelukkig’. (De reguliere menselijke kanonskogel is dronken – volgens de directeur – óf – volgens de circusclown – ligt met twaalf gebroken ribben in het ziekenhuis.) De onderstaande passage begint op het moment dat de hoofdpersoon wordt afgeschoten.
הפעם הלפני אחרונה שירו אותי מתוך תותח
בדיעבד אני חייב להודות שהזווית של התותח היתה חדה מדי. במקום לפגוע במטרה עפתי כלפי מעלה, פערתי חור ביריעת האוהל המתוחה והמשכתי לעוף לשמים, גבוה-גבוה, קצת מתחת ליריעת העננים השחורים שכיסתה אותם. עפתי מעל קולנוע הדרייב-אין הנטוש שאודליה ואני היינו רואים בו סרטים פעם; מעל גינת המשחקים שבעלי כלבים ספורים הסתובבו בה עם שקיות ניילון מרשרשות, וביניהם גם מקס הקטן, שבדיוק שיחק בכדור וכשחלפתי מעליו הביט מעלה, חייך ונופף לי לשלום; מעל רחוב הירקון, שבשוליו, מאחורי מתקן הפחים של השגרירות האמריקאית, ראיתי את תייגר, החתול השמן שלי, מנסה לתפוס יונה. כמה שניות אחר כך, כשנחתתי במים, קומץ האנשים שהיו בחוף נעמדו ומחאו לי כפיים, וכשיצאתי מהים בחורה צעירה עם פירסינג באף הושיטה לי את המגבת שלה וחייכה.
כשהגעתי בחזרה לרחבת הקרקס הבגדים שלי עדיין היו רטובים והכל מסביב כבר היה חשוך. האוהל היה ריק, ובמרכזו, ליד התותח שממנו נוריתי, ישב איז’ו וספר את הכסף בקופה. “פיספסת את המטרה,” הוא רטן, “ולא חזרת להשתחוויה כמו שסיכמנו. אני מוריד לך על זה ארבע מאות שקל.” הוא הושיט לי כמה שטרות מקומטים, וכשקלט שאני לא לוקח אותם תקע בי מבט מזרח אירופאי נוקשה ואמר, “מה אתה מעדיף, גבר? לקחת את הכסף או לריב איתי?” “עזוב אותך מכסף, איז’ו,” קרצתי לו וצעדתי לעבר לוע התותח, “בוא, עשה טובה לחבר ותירה אותי שוב.”
אײדער דאָס לעצטע מאָל װען מ’האָט מיך פֿון אַ קאַנאָן אַרױסגעשאָסן
צוריקגעשמועסט מוז איך זיך מודה זײַן, אַז דער קאַנאָנס אַנגל איז געװען צו שאַרף. אַנשטאָט צו טרעפֿן אױפֿן ציל בין איך געפֿלױגן אין דער הײך, אַ לאָך געלאָזן אױפֿן אָנגעסטרױטן ברעזענט-געצעלט און כ’בין װײַטער געפֿלױגן אין הימל אַרײַן, הױך-הױך, אַ קאַפּיטשקע נידעריקער פֿון די שװאַרצע װאָלקנס װאָס האָבן דעם הימל פֿאַרדעקט. כ’בין געפֿלױגן איבער דעם פֿאַרלאָזטן קינאָ דרײַװ-אין, װוּ אָדעליאַ און איך פֿלעגן אַ מאָל קוקן אױף פֿילמען; איבער דעם שפּילגאָרטן װאָס אײניקע הינטישע באַלעבאַטים האָבן זיך אַרומגעדרײט מיט רױשיקע נײַלאָן-זעקלעך, און צװישן זײ דער קלײנער מאַקס, װאָס האָט זיך פּונקט געשפּילט מיט דעם באַלעם און װען כ’בין איבער אים דורכגעפֿלױגן האָט ער אַרױפֿגעקוקט, געשמײכלט און צו מיר געפֿאָכעט “שלום”; איבער דער יַרקוֹן-גאַס, װאָס אױף אירע ראַנדן הינטער דעם מיסט-פּלאַץ פֿון דער אַמעריקאַנער אַמבאַסאַדע, האָב איך געזען טײַגערן, מײַן דיקער קאָטער, װאָס פּרוּװט צו כאַפּן אַ טױב. עטלעכע סעקונדעס נאָך מײַן אַראָפּפֿאַלן אין װאַסער, אַ כאָפּטע מענטשן װעלכע זענען געשטאַנען אױפֿן ברעג זענען אױפֿגעשטאַנען און מיר אַפּלאָדירט, און װען כ’בין פֿון ים אַרױס האָט אַ יונגע מײדל מיט פּירסינג אױף דער נאָז מיר איר האַנטעך אױסגעשטרעקט און געשמײכלט.
װען כ’בין אָנגעקומען צום צירקוס-פּלאַץ מײַנע בגדים זענען נאָך געװען נאַס און אַלץ אַרום איז שױן געװען פֿינצטער. דער געצעלט איז געװען לײדיק, און אין מיטן, נעבן דעם קאַנאָן פֿון װעלכן מ’האָט מיך געשאָסן, איז געזעסן איזשאָ און געצײלט דאָס קאַסע-געלט. “האָסט פֿאַרפּאַסט דעם ציל” האָט ער געבורטשעט, “און צום נײגן האָסטו זיך ניט אומגעקערט, װי מיר האָבן זיך אָפּגערעדט. דעריבער נעם איך דיר אַראָפּ פֿיר הונדערט שקלים.” ער האָט מיר דערלאַנגט עטלעכע פֿאַרקנײטשטע באַנקנאָטן, און װען ער האָט באַמערקט, אַז איך נעם עס נישט האָט ער מיר אַרײַנגעשטאָכן אַ שאַרפֿן מזרח-אײראָפּעיִשן בליק און געזאָגט, “װאָס איז דיר ליבערשט, בחור? נעמען דאָס געלט אָדער זיך מיט מיר אַמפּערן?” “לאָז אֶפּ ס’געלט, איזשאָ,” האָב איך צו אים געװוּנקען און כ’בין צוגעגאַנגען צום קאַנאָנס-מױל, “קום, טו אַ טובֿה צו אַ חבֿר. שיס מיך װידער אמאָל.”
Vertaling: Daniël Galai en Sjlomo Lerman
De voorlaatste keer dat ik werd afgeschoten uit een kanon
Achteraf gezien moet ik toegeven dat de hoek van het kanon te scherp was. In plaats van het doel te treffen vloog ik naar boven, boorde een gat in het strakke tentzeil en bleef naar de hemel vliegen, heel hoog, tot net onder het zwarte wolkendek. Ik vloog boven de verlaten drive-inbioscoop waar Odelia en ik vroeger films zagen, boven de speeltuin waar een paar hondenbezitters rondliepen met ritselende plastic zakjes, en daartussen ook de kleine Max, die net met een bal aan het spelen was en toen ik overvloog naar boven keek, glimlachte en naar me zwaaide, boven de Jarkonstraat, waar ik achter de vuilnisbakken van de Amerikaanse ambassade Tiger, mijn dikke kat, een duif zag proberen te vangen. Toen ik een paar tellen later in het water landde, bleef het handjevol mensen dat op het strand was stilstaan en klapte voor me, en toen ik uit het water kwam gaf een meisje met een piercing in haar neus me haar handdoek en lachte naar me.
Vertaling: Ruben Verhasselt
אתגר קרת, תקלה בקצה הגלקסיה. כנרת, זמורה-ביתן, דביר (2018)
(Etgar Keret, Takala biktsee hagalaksia (Storing aan de rand van het sterrenstelsel). Kinneret, Zmora-Bitan, Dvir (2018))
אתגר קרת, שטערונג אױפֿן ראַנד פֿון דער גאַלאַקסיע. פֿון עבֿריתּ: דניאל גלאי און שלומו לערמאַן. ה. לײװיק-פֿאַרלאַג, תּל-אָבֿיבֿ 2019
(Etgar Keret, Sjteroeng oifn rand foen der galaksje. Foen Ivrit: Daniël Galai oen Sjloime Lerman. H. Leivick-farlag, Tel Aviv 2019)
Etgar Keret, Mijn konijn van vaderskant. Vertaald uit het Hebreeuws door Ruben Verhasselt. Podium, Amsterdam 2020
Op YouTube is de feestelijke presentatie van de Jiddisje vertaling van de bundel te zien, die op 23 januari 2020 plaatsvond in Beet Leivick, het Israëlische centrum voor Jiddisje cultuur, tevens uitgever van de vertaling. De presentatie werd overigens vrijwel geheel in het Hebreeuws gehouden.
